يد در خدمت سلامتى بدن
يد يكى از عناصر كمياب است، به طورى كه از نظر فراوانى در پوسته زمين رتبه شصت و يكمين را در بين عناصر دارد. بدن انسان حاوى 20 تا 50 ميلىگرم يد مىباشد كه حدود 8 ميلىگرم آن در غده تيروئيد وجود دارد. از آنجايى كه غده تيروئيد تنها 2/0 درصد وزن بدن انسان را تشكيل مىدهد، بنابراين اين مقدار يد مىبايستى به صورت فشرده در غده مذكور جاى گرفته باشد. غده تيروئيد كه در جلو گردن قرار دارد، مسؤول ساخت هورمون حاوى يد به نام «تيروكسين» مىباشد.
اهميت عنصر «يد» به علت ضرورى بودن آن در ساخت هورمونهاى تيروئيد است كه براى رشد و تكامل و تنظيم سوخت و ساز مهرهداران لازم هستند. در حقيقت يد تنها عنصر كميابى است كه در ساختمان يك هورمون به كار مىرود.
در اوايل قرن نوزدهم براى اولين بار وجود يد در بدن حيوانات نشان داده شد و در مطالعات بعدى ميزان آن در منابع غذايى و آب آشاميدنى تعيين گرديد. بالاخره دانشمندى به نام Chatin در مطالعات خود به اين نتيجه رسيد كه اگرچه اين عنصر به طور گستردهاى در طبيعت انتشار يافته است، ولى در بعضى از نواحى كه با شيوع موارد گواتر روبهرو هستند، ميزان يد در خاك آن مناطق نسبتا كم است. بدين ترتيب گواتر به عنوان يك بيمارى ناشى از كمبود يد پذيرفته شد. در ادامه تحقيقات، عنصر يد در تيروكسين (هورمون مترشحه از تيروئيد) كشف شد. يد به ميزان كمترى نيز در غدد بزاقى و معده وجود دارد. تمام سلولها داراى مقدار جزئى يد هستند. يد در محيط پراكنده است و بيشترين غلظت آن در آب اقيانوسها و مناطق ساحلى موجود است. يد موجود در منابع غذايى و آب آشاميدنى به سرعت از مجارى گوارشى جذب مىشود كه بيشتر به صورت يدور معدنى است. پس از جذب، بسته به ميزان فعاليت غده تيروئيد، تا 30 درصد آن به درون غده مزبور وارد مىشود. مابقى به وسيله كليهها برداشته و از راه ادرار دفع مىشود. دفع يدى كه به وسيله تيروئيد به كار نرفته بدن را در مقابل تجمع در ديگر بافتها و بالنتيجه مسموميت ناشى از افزايش يد حفاظت مىنمايد.
با اندازهگيرى مقدار يد دفعى در ادرار مىتوان به وضع يد بدن پى برد. بدين ترتيب كه وجود مقدار كم آن در ادرار بدين معنى است كه يد كمى جهت جذب شدن در دسترس بوده و وجود مقدار زياد يد نمايانگر مصرف كافى يا زيادى يد است. مقدار كمى يد نيز از راه عرق و مدفوع دفع مىگردد.
نقش يد در بدن
اين عنصر چنانكه گفته شد در ساختمان هورمونهاى تيروئيد به كار مىرود. به اين ترتيب اعمال مهمى را در بدن ايفا مىكند. به طور مثال، يد در سلامت سيستم عصبى نقش دارد و كمبودش سبب اختلال در سيستم عصبى مىگردد. اگر كمبود يد تا زمانى كه سيستم عصبى كامل نشده، وجود داشته باشد، كودك دچار عقبماندگى ذهنى مىشود ولى اگر بعد از تكامل سيستم عصبى، كمبود يد ايجاد شود، اختلال كمتر است. چنانچه بين 6 تا 12 ماهگى نوزاد دچار كمبود يد باشد و به آن رسيدگى شود، اختلال برطرف مىشود. اما اگر در دوران جنينى، كمبود يد ايجاد شده باشد، قابل جبران نيست.
ديگر اينكه هورمونهاى تيروئيدى براى فعاليت طبيعى هورمون رشد مورد نياز هستند. رشد استخوانها و دندانها در كمبود يد مختل مىگردد.
هورمونهاى تيروئيد نسبت سوخت و ساز بدن، مصرف اكسيژن و توليد محصول حرارتى (دىاكسيد كربن) را افزايش مىدهند و در واقع سبب تحريك متابوليسم مىشوند. به همين علت است كه افراد دچار پركارى تيروئيد، داراى دماى بدن بالا بوده و بسيار لاغر مىشوند و به عكس افراد دچار كمكارى تيروئيد، مبتلا به چاقى مىگردند.
مقادير مناسبى از هورمونهاى تيروئيد سبب افزايش عمل پروتئينسازى مىشود. اگر مقدار هورمون كم شود، اين عمل دچار اختلال مىشود، بنابراين در كمكارى تيروئيد عضلات سست هستند.
كمبود يد
حدود 1 ميليارد نفر در سراسر دنيا در خطر كمبود يد قرار دارند. در اثر كمبود اوليه يا ثانويه يد، عوارض مختلفى ممكن است ظاهر شود، (كمبود اوليه به مفهوم كمبود آن در رژيم غذايى و كمبود ثانويه به معنى كمبود آن ناشى از ساير عوامل مىباشد) كه مهمترين آنها به شرح زير است:
1ـ گواتر ساده كه به واسطه كمبود غذايى يد و بيشتر به علت نقصان يا فقدان يد در آب و يا اراضى است كه با استفاده از آنها انواع غذاهاى گياهى و حيوانى تهيه مىشود. در عين حال، بايد توجه داشت كه بعضى از انواع گواتر ممكن است به واسطه مصرف داروهايى توليد شود كه با ساخت هورمونهاى تيروئيدى ناسازگار هستند. به علاوه بايد دانست كه مصرف زياد مواد گواترزا (موجود در رژيم غذايى) نيز ممكن است موجب بروز گواتر شود.
غده تيروئيد، فقدان يد را با افزايش حجم خود پاسخ مىدهد. معمولاً بهترين روش تغذيهاى پيشگيرى از اين بيمارى استفاده از نمك طعامى است كه به آن يد اضافه شده است.
2ـ كرتىنيم در نوزادانى ديده مىشود كه مادران آنها در دوره باردارى دچار كمبود يد بودهاند.
3ـ ميكزدم كه هم در كودكان و هم در بالغين مشاهده مىشود و به علت توقف رشد تيروئيد و يا نارسايى آن ديده مىشود. در اين افراد ميزان سوخت و ساز بدن به شدت كاهش يافته و درجه حرارت بدن پايين است. پفآلودگى در صورت و دستها به علت تورم نسج زير پوست مشاهده شده و دچار چاقى، بهتزدگى و كمحافظهاى مىشوند. اين افراد شديدا به سرما حساس هستند.
4ـ پركارى تيروئيد كه ارتباطى با تغذيه ندارد و به علت اختلالات عضوى غده تيروئيد است، در اين بيمارى، ضربان قلب زياد مىشود، شخص بسيار لاغر شده و عرق مىكند و دچار اضطراب مىگردد.
چشم به علت تورم نسج همبند در داخل چشم و پشت كره چشم، بيرون زده مىشود و اگر مداوا نشود، فرد كور مىشود.
مهمترين عوامل در بروز گواتر كمبود يد در محصولات منطقه است. از عوامل ديگر مىتوان به مواد گواترزا اشاره نمود كه لازم است توضيح بيشترى در مورد آنها داده شود. عمل اين غذاها مانند داروهاى ضد تيروئيد است كه مانع جذب و استفاده از يد مىشوند.
غذاهايى از قبيل كلم و شلغم حاوى مادهاى هستند كه نسبت به حرارت مقاوم است و به نام «پروگواترين» ناميده مىشود و همچنين حاوى ماده ديگرى هستند كه به حرارت مقاوم نبوده و باعث تبديل اين ماده به «گواترين» مىشود. در غذاهاى پخته اين تبديل نمىتواند صورت گيرد. هلو و بادام نيز حاوى مواد گواترزا هستند. حدود 4 درصد موارد گواتر در نتيجه مواد گواترزا است. بادام زمينى نيز حاوى مادهاى است كه سبب اختلال در استفاده بدن از يد مىشود. لازم به يادآورى است كه خوشبختانه نسبت مصرف غذاهاى محتوى مواد گواترزا در تغذيه عمومى (به استثناى جوامعى كه داراى سنتهاى خاص غذايى مىباشند و يا از رژيم گياهخوارى پيروى مىكنند) چندان زياد نيست و خطراتى از اين نظر معمولاً عارض نمىشود.
از ديگر عوامل بروز گواتر مىتوان بالا بودن ميزان كلسيم در آب آشاميدنى و آلودگى انگلى و ميكروبى آب را نام برد.
كمبود يد در دنيا
بروز اختلالهاى ناشى از كمبود يد، به ويژه گواتر آندميك (يعنى گواترى كه در يك منطقه جغرافيايى داراى شيوع بالايى است) و كرتىنيم در مناطق كوهستانى از سالها پيش گزارش شده است. بزرگترين منطقه كمبود يد در دنيا «كمربند گواتر» در هندوستان است.
در سال 1368 به همت دانشگاه علوم پزشكى شهيد بهشتى و با موافقت وزير بهداشت، درمان و آموزش پزشكى، كميته كشورى مبارزه با بيماريها تشكيل شد و با همكارى مسؤولان استانها به بررسى سريع گواتر در آن سال پرداختند.
مراكز استانهايى كه شيوع گواتر در آنها داراى بيشترين ميزان است عبارتند از: اصفهان، چهارمحال و بختيارى، ايلام، گيلان، يزد، لرستان، باختران و تهران و كمترين شيوع گواتر در مراكز استانهاى همدان، خوزستان، آذربايجان غربى و هرمزگان است.
چه بخوريم تا به كمبود يد دچار نشويم؟
سه دسته مواد غذايى در تأمين يد بدن شركت دارند. بزرگترين منبع طبيعى يد، مواد غذايى دريايى مثل ماهى آبهاى شور، صدف و جلبك دريايى هستند. گياهانى كه در سواحل دريا مىرويند منابع خوب يد مىباشند، اما گياهانى كه دور از دريا رشد مىكنند و ماهى آبهاى تازه، يد كمى دارند. يد موجود در گياهان، برخلاف ساير مواد معدنى، به مقدار يد خاكى بستگى دارد كه گياه در آن رشد كرده است. مطمئنترين راه براى تأمين يد كافى، استفاده از نمك يددار است. مصرف نمك يددار مداخله بهداشتى براى از بين بردن اختلالات كمبود يد مىباشد. نمك طعام مورد استفاده در تهيه غذاهاى تجارتى معمولاً يددار نيست. يدى كه به طور غير عمدى به مواد غذايى اضافه مىشود نيز مىتواند منبع يد باشد. براى مثال خميرمايه مورد استفاده در تهيه نان ممكن است حاوى يد باشد. مواد ضدعفونىكنندهاى كه به كار مىرود، به خصوص در فرآورى شير نيز داراى يد است. از ميان گياهان، برگ اسفناج از همه بيشتر يد دارد (1 تا 2 ميلىگرم در هر كيلوگرم).
دريافت 150 ميكروگرم در روز يد براى بالغين و نوجوانان توصيه شده است. اين ميزان براى خانمهاى باردار و شيرده به ترتيب 25 و 50 ميكروگرم افزايش مىيابد. مقادير توصيهاى براى نوزادان در 6 ماهه اول ،40 ميكروگرم و 6 ماهه دوم،50 ميكروگرم است. اين توصيه براى كودكان بين 70 تا 120 ميكروگرم مىباشد.
به دليل اينكه كليهها به سرعت يد را دفع مىكنند، مسموميت از آن بسيار نادر است.
نخاع چيست ؟