نقش رسانه ها در پیشرفت جامعه

نقش رسانه ها در پیشرفت جامعه

مقدمه : قرن 21 از سوي سازمان آموزشي علمي و فرهنگي ملل متحد به نام عصر اينترنت نام گذاري گرديد . پديده جهاني شدن و گسسته شدن مرزها بر اهميت و ضرورت شناخت كاركردهاي وسايل ارتباط جمعي و مخاطبان آن مي افزايد . نظريه ها در هر علم اساس شناخت عناصر وروابط حاكم بر آن علم مي باشد و به گونه اي اجتناب ناپذير شناخت آنها بر هر طالب علمي در آن زمينه واجب مي نمايد . بدون شناخت دقيق و درست از اجزاء و عناصر شكل دهنده هر علم نمي توان در مورد آن به ارزيابي و پيش بيني پرداخت و جهت آنرا در تبيين پديده ها تشخيص داد . علم ارتباطات از اين قاعده مستثني نبوده و نمي تواند باشد . با توجه به پيچيدگي هاي بالاي علوم اجتماعي و به ويژه دانش ارتباطات كه ابعاد سياسي اجتماعي فرهنگي اقتصادي حقوقي فناوري و غيره را جملگي دربرميگيرد تعداد نظرات در آن زياد و تنوع ديدگاهها فراوان است . از سوي ديگر فعاليت ارتباطي بشر كه از آغاز زيست جمعي و اجتماعي با او همراه بود دچار تحولات فراوان شده ودر هر عصر وزمانه به نوعي خاص جلوگر شده است . اينك كه در هزاره سوم تمدن بشري وارد عصر ارتباطات و اطلاعات شده است بر توجه و اثربخشي علم ارتباطات افزوده شده است و يكي از مطرح ترين علوم در عرصه روابط بشري به حساب مي آيد . امروزه رسانه هاي جمعي و وسايل ارتباطي نقش مهمي در تمامي كشورها برعهده دارند . درك دنياي پيرامون و اطلاع از حوادث و رويدادها به خوبي تاثيرات وسايل ارتباط جمعي را براي ما روشن مي سازد . در عصر جهاني شدن فرهنگ حالتي يكپارچه مي يابد و در گذر زمان تغيير و تحولات زندگي بشر و پاسخگويي به نيازهاي اساسي انديشه ها و دانستنيها اهميت وسايل ارتباط جمعي را محرز مي نمايد .

آگاه سازي جامعه و آموزش همگاني و توسعه مشاركت در پرتو رشد وشتاب روزافزون رسانه ها اهميت فراوان دارد و نقش اطلاع رساني به مردم وبالا بردن فهم و شعور سياسي جامعه از اهم وظايف وسايل ارتباط جمعي است . در عصري كه جهان پيوسته در حال كوچك شدن به سوي دهكده اي جهاني پيش مي رود شناخت عملكرد و ماهيت رسانه ها براي احراز هويت فرهنگي و ارزشهاي ملي نقش موثر و مفيدي دارد .

در مجموع انسان موجودي اجتماعي مي باشد و به طور انفرادي نمي تواند زندگي كند و همواره از انزوا بيزار بوده است . امروزه دانشمندان به روشني اعلام مي كنند كه حتي انسان هاي اوليه و قارنشين هم به طور اجتماعي زندگي مي كردند و گوشه گيري و عدم ارتباط با ديگران را نوعي بيماري رواني مي دانند كه سرچشمه بسياري از اعمال غير انساني ودر نهايت به پوچي و حتي خودكشي فرد منجر مي شود . نكته جالب اين كه در تمام تحقيقاتي كه در مورد خودكشي در زندانهاي خارج صورت گرفته محققين به اين نتيجه رسيدند كه بيشتر اين خودكشي ها به صورت انفرادي و در سلول هاي انفرادي صورت گرفته است .

تعاريف ارتباط : كلمه ارتباط يا communication از ريشه لاتين communis به معني اشتراك گرفته شده است . اين كلمه در زبان فارسي به صورت مصدر عربي باب افتعال به كار مي رود كه در لغت به معني پيوند دادن و ربط دادن و به صورت اسم مصدر به معني بستگي پيوند پيوستگي و رابطه كاربرد دارد .

در مورد تمايز دو واژه ارتباط يكي به معناي مفرد communication و ديگري به معناي جمع communications محققان عقيده دارند كلمه ارتباطات به صورت مفرد نشانگر فرايند و جرياني است كه پيام را از منبع يا فرستنده به مقصد يا گيرنده ارسال مي كند اما كلمه ارتباطات به صورت جمع به معني ابزار و وسايل پيام رساني مي باشد .

در صورتي كه قصد پيام دهنده از انتقال پيام براي گيرندگان زيادي مطرح باشد آن را ارتباط جمعي مي گويند . ويلبر شرام در كتاب فراگرد و تاثير ارتباط جمعي مي گويد : (( در فراگرد ارتباط به طور كلي ما مي خواهيم با گيرنده پيام خود در يك مورد و مسئله معين همانندي يا اشتراك فكر ايجاد كنيم .)) فرهنگ انگليسي به فارسي آريان پور براي لغت communication معادل هاي فارسي زير را ارائه داده است : ارتباط خطوط ارتباطي وساسل ارتباطي مبادله گزارش ابلاغيه ابلاغ اطلاعيه نقل و انتقال مراوده اخبار مشاركت جلسه رسمي و سري فراماسيون ها عمل رساندن كاغذ نويسي مكاتبه و سرايت را ارائه داده است .

ارسطو فيلسوف يوناني شايد اولين انديشمندي باشد كه حدود 2300 سال پيش نخستين بار در زمينه ارتباط سخن گفت . او در كتاب مطالعه معاني بيان ( ريطوريقا ) كه معمولا آن را مترادف ارتباط مي دانند در تعريف ارتباط مي نويسد : (( ارتباط عبارت است از جست و جو براي دست يافتن به كليه وسايل و امكانات موجود براي ترغيب و اقناع ديگران . ))

انجمن بين المللي تحقيقات ارتباط جمعي تعريف زير را براي ارتباط ارائه داده است : (( منظور از ارتباط روزنامه ها نشريات مجلات كتاب ها راديو تلويزيون آگهي ارتباطات دور و پست است . همچنين ارتباط چگونگي توليد و توزيع كالاها و خدمات مختلفي را كه وسايل و فعاليت هاي فوق به عهده دارند و مطالعات و تحقيقات مربوط به محتواي پيام ها و نتايج و آثار آن را در بر مي گيرد . ))

ژوزف تي كلاپر در كتاب تاثير ارتباط جمعي مي گويد : (( ارتباط جمعي عبارت است از رساندن اطلاعات ايده ها و برداشتها از طريق وسايل ارتباط و دريافت اين اطلاعات به وسيله عده زيادي از انسان ها در يك زمان . )) او در اين مورد اضافه كرد كه يكي از ويژگيهاي ارتباط جمعي عظمت نفوذ آن است .

سادني هيد در كتاب برنامه هاي راديو و تلويزيون در آمريكا در اين باره مي گويد : (( واژه ارتباط جمعي حاوي پنج ويژگي است :

1- تعداد گيرندگان وسايل ارتباط جمعي نسبتا زياد است .

2- ترتيب گيرندگان بسيار متنوع است .

3- با ارسال پيام از طريق وسايل ارتباط جمعيي نوعي تكثر پيام به وجود مي آيد .

4- توزيع پيام سريع است .

5- هزينه براي مصرف كننده كم است .

تعاريف گوناگوني درمورد ارتباط وجود دارد كه از بحث اين تحقيق خارج است . چون هر دانشمندي از يك نقطه نظر به ارتباط نگاه كرده است . بعضي به پيام توجه كرده اند و بعضي به معني يا فرستنده و گيرنده پيام و حتي تاثيرات آن بر محيط و جامعه ولي به طور كلي تعريف جامع زير نوشته دكتر علي اصغر كيا در كتاب ارتباطات جمعي و روابط بين الملل جالب است : (( ارتباط عبارت است از فراگرد انتقال پيام از سوي فرستنده براي گيرنده مشروط برآن كه در گيرنده پيام مشابهت معني با معني مورد نظر فرستنده پيام ايجاد شود . )) اين تعريف يك توضيح رياضي نيز دارد . هر چه معناي مورد نظر در فرستنده پيام با معني متجلي شده در گيرنده پيام مشابهت بيشتري داشته باشد ارتباط كاملتر خواهد بود .

نظريه ها

نظريه هاي انتقادي و راديكال : به طور كلي نظريات انتقادي بر نقد جايگاه و آثاراجتماعي وسايل ارتباط جمعي و پيامد هاي ارتباطي استوار است . از مجموع نظريات راديكال مي توان به موارد زير اشاره نمود .

1- ماركسيسم كلاسيك ( orthodox marxism ) : ماركس ضمن تفكيك زيربنا و روبنا در جامعه نقش اصلي را به زيربنا مي دهد و روبنا را متعين مي داند . به عقيده وي ساختار اقتصادي موجب تغييرات فرهنگي مي شود . وي زيربنا را همان شيوه معيشت مي داند و روبنا را ايدئولوژي . به اعتقاد ماركس طبقه اي كه ابزار توليد را مالك است . يعني بر زيربنا مسلط است براي بقا و ماندگاري خود انديشه هاي متناسب با آن را توليد مي كند . به عبارت ديگر انديشه هيئت حاكمه انديشه حاكم بر جامعه است . لذا وي آزادي جامعه بورژوايي را ناممكن مي داند و معتقد است وقتي امكانات و اختيارات جامعه در دست طبقه كارگر باشد آزادي واقعي مطبوعات ميسر مي شود و خلاصه اين كه نگرش ماركسيسم كلاسيك سلطه سرمايه داري بر امكانات و شيوه هاي توليد را موجب ناكارايي وسايل ارتباط جمعي مي داند .

2- نظريه اقتصاد سياسي رسانه ها ( political economic ) : اين نظريه بر وابستگي جهان بيني به زيرساخت اقتصادي تاكيد دارد و توجه پژوهش و تحقيق را متوجه تحليل تجربي ساختار مالكيت و انواع عملكرد نيروهاي بازار رسانه ها مي داند و به همين دليل است كه نهاد رسانه اي را بخشي از نظام اقتصادي مي پندارد كه با نظام سياسي پيوند تنگاتنگ دارد . ويژگي بارز اطلاعاتي كه رسانه ها براي جامعه توليد مي كنند از طريق ارزش مبادله اي پيامهاي مختلف رسانه اي و منافع اقتصادي مالكان و تصميم گيرندگان روشن مي شود . نتيجه چنين وضعي را بايد در كاهش منافع رسانه اي مستقل تمركز بر بازارهاي بزرگ تر و نفي بخشي هاي ضعيف تر و فقيرتر مخاطبان بالقوه مشاهده كرد . طبق نظريه اقتصادي سياسي رسانه ها موسسات فرهنگي نيز اسير چنگال سرمايه هستند و به آنها مانند يك موسسه تجاري و سودآور نگريسته مي شود . يعني در يك كلام منطق بازار مسلط بر حوزه انديشه و فرهنگ است .

مطالعت فرهنگی ( cultural studies ) : در این نظریه در مقایسه به نظریات مارکسیسم کلاسیک و اقتصاد سیاسی رسانه ای جایگاه مستقل و آزادتری برای فرهنگ درنظر گرفته می شود و به اقتصاد صرف تاکید نمی شود . در این نظریه کسانی مثل گرامشی لوییی آلتوسر و روژه گارودی هر کدام عامل فرهنگی را موثرتر از اقتصاد می دانند . از دیدگاه مک کوئیل این نظریه به جای پرداختن به عوامل ساختاری و اقتصادی جهان بینی که گرایش به طبقه دارد بیشتر به خود جهان بینی نظر دارد . به این ترتیب وسایل ارتباط جمعی از نظر گرامشی جزئی از ابزارهای تفوق یا هژمونی سرمایه داری و از نظر افرادی چون آلتوسر جزو ابزارها و دستگاههای ایدئولوژیک سرمایه داری محسوب می شوند .

3- مطالعات فرهنگي ( cultural studies)

در اين نظريه در مقايسه با نظريات ماركسيسم كلاسيك و اقتصاد سياسي رسانه اي جايگاه مستقل و آزادتري براي فرهنگ در نظر گرفته مي شود و به اقتصاد صرف تاكيد نمي شود . در اين نظريه كساني مثل گرامشي لويي آلتوسر و روژه گارودي هر كدام عامل فرهنگي را موثرتر از اقتصاد مي دانند . از ديدگاه مك كوئيل اين نظريه به جاي پرداختن به عوامل ساختاري و اقتصادي جهان بيني كه گرايش به طبقه دارد بيشتر به خود جهان بيني نظر دارد . به اين ترتيب وسايل ارتباط جمعي از نظر افرادي چون آلتوسر جزو ابزارها و دستگاههاي ايدئولوژيكسرمايه داري محسوب مي شوند .

4- مطالعات فرهنگ توده ( mass culture studies )

مجموعه نظرياتي است متاثر از مكتب فرانكفورت . معروف ترين صاحب نظر در اين مجموعه ادگارمورن است با طرح نظريه زمان زدگي به مسئله صنايع فرهنگي و فرهنگ توده شكل تازه اي بخشيده است .وي عقيده دارد با پايان قرن نوزدهم عصر استعمار مادي و جغرافيايي به پايان مي رسد و با آغاز قرن بيستم استعمار فكر و انديشه كه داراي زمينه هاي نامحدود است آغاز مي شود . با تحولات صنعتي صنايع فرهنگي جديد هم به وجود مي آيد كه داراي همان خصوصيات توليد تجاري هستند . فرهنگ توده محصول همين صنايع فرهنگي است . اين فرهنگ فرهنگي سطحي و مبتذل است كه در سطح انبوه پيش مي رود و خلاقيت و ابتكار را از بين مي برد و كار فرهنگي را تبديل به كالاي تجاري مي كند . در حقيقت صنايع فرهنگي در پي فروش فكر به صاحبان كالا هستند . به اين ترتيب ادگارمورن معتقد است كه به جاي نويسنده در مطبوعات و رسانه هاي جديد نويسا به وجود مي آيد . چنين فرهنگي كه عمدتا از رسانه ها تراوش مي شود مبتني بر ستاره پرستي و شخصيت سازي است تا با توليد ظاهري و خودبيگانگي جامعه افراد را در اضاي دو نياز تقويت شده ياري دهد نياز به همانند جويي و نياز به فرافكني زمان زدگي از نظر مورن به معناي غير سياسي شدن جامعه است كه از فرهنگ توده به وجود مي آيد .

5- مكتب فرانكفورت ( frankfurt school )

بيشتر مطالعات مكتب فرانكفورت در جهت انتقاد از جامعه نوين و اجزاي سازنده اش بوده است . در حالي كه نظريه ماركسيست كلاسيك بيشتر راجع به اقتصاد بود جهت گيري اين مكتب معطوف به سطح فرهنگي و انچه كه واقعيت جامعه سرمايه داري نوين مي خواند بوده است . طبق نظريه مكتب فرانكفورت كانون تسلط جهان نوين از قلمروي اقتصادي به قلمروي فرهنگي منتقل گشته است . طبق اين نظر در جامعه نوين سركوب ناشي از عقلانيت جاي استعمار اقتصادي را به عنوان مسئله اجتماعي غالب گرفته است .

مكتب فراكفورت تفكيكي را كه وبر ميان عقلانيت صوري و عقلانيت ذاتي قائل شده آشكارا پذيرفته است . عقلانيت صوري به منزله كارآمدترين وسايل براي حصول اطمينان از رسيدن به مقصود است كه اين عقلانيت را خرد تكنولوژيك مي خوانند و هدفش خدمت به خدمت به نيروهاي سلطه گر است نه رهاساختن مردم از بند تسلط . در مقابل عقلانيت ذاتي يا فرهنگي مستلزم ارزيابي وسايل براي رسيدن به عدالت شادماني و صلح است . ويژگيهاي عمده اين مكتب عبارت اند از :

1- مكتب فرانكفورت با مكتب ماركسيسم كلاسيك شباهت زيادي دارد اما ار احزاب كمونيستي به اندازه احزاب دست راستي دور است .

2- قائل به جدايي و تفكيك ارزش از دانش نيست .

3- تلاش انسان را براي تسلط بر طبيعت به سركوبي آزادي فردي و محدوديت آگهيهاي بشر مي داند .

4- جوامع را به سوي يكپارچگي و اداره شدن واحد مي پندارد .

آدورنو و هوركهايمر از شاخصهاي اين نظريه هستند و ديدگاهي انتقادي از ماركسيسم داشتند و معتقد به ماركسيسم بدون پرولتاريا بودند . اساسا ديدگاه اي مكتب بر نقد اثبات گرايي يا پوزيتيويزم استوار است .

رسانه ها با توليداتي که محتواي خاصي دارند مخاطب را مسخر خويش کرده و آن ها را در جهت اهداف خود هدايت مي کند،  ولي اغلب نيز مشاهده شده که رسانه ها نتوانسته اند مخاطب را به طور کامل در اختيار درآورند. هر چند يکي از راهکارهاي آن ها در اين زمينه تبليغات است که بسيار نيز از آن استفاده مي کنند و تمام سرمايه خود را از اين طريق بدست مي آورند.

امروزه رسانه ها کاملا در اختيار دولت ها هستند، ولي گذشته از آن بايد سخنگوي حزب پرولتاريا نيز باشند و در تحکيم وحدت مردم دخالت داشته باشند. در صورتي که اگر رسانه اي عمومي نباشد هيچ جايگاهي ندارد.

محتواي رسانه ها با اهداف و اغراض گوناگوني صورت مي گيرد و اين در حالي است که اين محتوا بيشتر بعد سياسي و تبليغاتي يافته است و از طريق پروپگاندا در جهت جذب مخاطب و هماهنگ کردن آن ها با اهداف خود گام برمي دارند و کشورها براي رسيدن به توسعه بايد با ابزار رسانه در تمامي ابعاد مادي و معنوي خويش پيش رود.

در کشورهاي مختلف احزاب و جناح هاي مختلفي وجود دارند که صاحب و يا مدير رسانه هستند و با ميتينگ هايي که برگزار مي کنند و يا روزنامه اي که به طور حتم  دارند خود را به جامعه معرفي مي کنند تا بتوانند گروهي را با اهداف خود همسو کنند،  در نتيجه رسانه ابزار کار سياسي قرار گرفته است.

يکي از صاحبنظران به نام ويلبر شرام درباره رسانه ها و وظايف آن ها به طور مفصل توضيح مي دهد که در اين مقال گذري هر چند کوتاه به نظراتش داريم.

ويلبر شرام  درباره نقش رسانه هاي گروهي در توسعه ملي خوشبين است.  به اعتقاد وي رسانه هاي گروهي مي توانند در کشورهاي در حال توسعه افق ها را گسترش دهند و به انتقال فکر کمک کنند و سطح فکر فردي و ملي را بالا ببرند. رسانه هاي اطلاعاتي و خبري واسطه اصلي بين سياست گذاران و توده مردم هستند،  رسانه ها توده ها را بسيج مي کنند تا انديشه هاي جديد و تکنيک هاي مدرن را بپذيرند.

 نقشي که رسانه ها بر عهده دارند اين است که با دستکاري افکار عمومي، ساختن ايدئولوژي و فرهنگ توده اي، پرورش شهرونداني نقاد، ايجاد همبستگي اجتماعي، جامعه اي باز و کثرت گرا داشته باشند.

اکنون که در قرن 21 بسر مي بريم کم تر شخص و يا جامعه اي را سراغ داريم که از نفوذ رسانه ها مصون مانده باشند،  رسانه ها در نفوذ بر نگرش و ادراک مخاطبان موثر هستند و ميزان اين تاثير گذاري نيز درميان آحاد جامعه در  نوسان است و هر چه از دانش بيشتري برخوردار باشد،  تاثيرات منفي کمتري را مي پذيرد و بالعکس.

در قرن 20 عصري را پشت سر گذاشتيم که جوامع به سمت صنعتي شدن پيش مي رفتند و با گذراندن اين عصر و وارد شدن به قرن 21 افقي را پيش رو داريم که جوامع به سمت اطلاعاتي شدن و يا همان جامعه اطلاعاتي سوق پيدا مي کنند.

بنابراين بايد تا آن جا که مي توان از راهبردهاي توسعه به دور نماند و از ابزار رسانه اي به نحو مطلوب و در جهت پيشرفت جامعه استفاده کرد زيرا عقب ماندن از عصر اطلاعات و آگاهي نداشتن از دنياي پيرامون مي تواند نتايج نا مساعدي را براي جوامع در پي داشته باشد که براي جبران آن نيز زمان مجال آن را نخواهد داد. 

دو نظر متفاوت درباره اثرات رسانه هاي همگاني در جامعه وجود دارد در وهله اول منتقدان که بر اين باورند که رسانه هاي جمعي مسئول جنايت هاي روز افزون و تضعيف روحيه عمومي از يک سو و کاهش حس اخلاقي و نگرش صحيح سياسي از سوي ديگرند و ديگري حاميان رسانه هاي جمعي که معتقدند  اين رسانه ها عامل آشکار سازي فساد مالي، افشاي تحولات سياسي، تبادل اطلاعات، افکار و عقايد مي باشند.

پس، ما بعنوان عضوي از اين جامعه که همه تکاپويش به سمت توسعه وتوسعه يافتگي معطوف است،  لحظه اي فرض کنيم که اين وسايل نبودند و يا اصلا ابزاري بعنوان رسانه ها وجود نداشتند چه اتفاقي مي افتاد؟

شايد هيچ وقت به سمت توسعه نمي رفتيم.