سوابق حضور انگلیس در ایران

از جمله عوامل افتخار هر کشور اقتدار و استقلال مرزی و معنوی آن می باشد. ایران اسلا می با توجه به خاستگاه های مذهبی و ملی همواره در گذر تاریخ جهت دستیابی به آزادی و استقلا ل و رهیدن از چنگال اسنعمار و استبداد بارها و بارها شاهد قیام و دفاع ملی بوده است. آنچه نمی توان درخصوص ایران اسلا می نادیده گرفت این است که این کشور در پاسداری از حدود و ثغور خود اهتمام فراوانی داشته و در یک جمله هیچگاه طعمه ای آسان و سهل برای دشمنان نبوده و نخواهدبود. از جمله کشورهای استعمارگر که در گذشته تلا ش عمده ای را برای بهره کشی از نعمت های خداوندی ایران اسلا می انجام داده است، استعمار پیر انگلیس است.

بررسی سوابق حضور انگلیس در ایران موید خوی فرصت طلبانه، استعماری و مداخله جویانه این کشور در ایران می باشد. در اینجا نگاهی گذرا به حضور انگلیس در پای سفره نفت کشورمان داریم تا بیشتر با این دشمن قدیمی ایران اسلا می آشنا شویم.

● آغاز سوگ نامه

در ابتدای کار، انگلیس در ایران نماینده سیاسی نداشت. تمام کارهای اداری که ممکن بود پیش آید به وسیله نمایندگان کمپانی هند شرقی حل و فصل می شد. این نمایندگان از طرف فرمانفرمای کل هندوستان به حضور شاه و دربار ایران می رسیدند. درآن دوره علا یق مقامات کمپانی هند شرقی در ایران کاملا تجاری بود. ولی با افزایش گرفتاری ها و مسئولیت های کشورداری، ایشان ناگزیر شدند به فکر حفظ قلمرو خویش از دشمنان خارجی باشند. ایران در دروازه باختری هند در چشم کسانی که در کلکته و لندن با مسایل کمپانی هند شرقی سروکار داشتند، به صورت فرصت و تهدیدی نوظهور جلوه می کرد.

افغانستان، فرانسه و روسیه هم به نوبه خود نسبت به استیلا ی انگلیس بر هند، عکس العمل نشان دادند و از سال ۱۷۹۸ م به بعد انگلیس را به دخالت روزافزون در ایران واداشتند. بدین سان، هر چند انگلیس هرگز به امکانات بازرگانی خود بی اعتنا نماند، اما توجه عمده اش به تسلط بر ایران، با وجود حفظ استقلا ل و تمامیت ایران بود تا عاملی حیاتی برای دفاع از قلمرو امپراتوری انگلیس باشد. <هارفورد جونز> انگلیسی قریب بیست سال در بصره و بغداد در خدمت کمپانی هندشرقی بوده است. در این اثنا دو بار به ایران سفر کرده و زبان فارسی را آموخته بود. هنگامی که او نماینده مقیم کمپانی در بغداد بود، فتحعلی شاه نخستین تقاضای کمک از حکومت هند را به او نوشت. در ادامه <سرگور اوزلی> که عنوان نماینده تام الا ختیار انگلیس در ایران را با خود همراه داشت و ایران نیز به عنوان پل ارتباطی انگلیس و هند بود، در ایران حضور یافت. به همین جهت منافع جدید دولت انگلیس در ایران در تعلیماتی که از لندن به اوزلی داده شد کاملا ً مشهود است.

امتیازاتی همچون خطوط تلگراف و امتیاز شصت ساله رویترز برای تاسیس بانک نقطه عطفی در روابط ایران و انگلیس بود و همین آغاز راهی بود که سیطره اقتصادی و منافع انگلیس به سرعت افزایش یابد. یکی از علل علا قه انگلیس به ایران این واقعیت است که در تثبیت همه مرزهای آن؛ جز مرز شمالی با روسیه در شمال دریای خزر، دست داشته است و حتی در آنجا هم انگلیس سعی کرد دخالت کند، ولی روسیه موافقت نکرد.

● انگلیس و حضور در صنعت نفت ایران

از دیرباز نفت از جمله مهمترین عوامل جاذبه دار برای انگلیسی ها برای حضور در ایران بوده است. برای استعمار پیر که ادامه حرکت ماشین استعمار کهنه کارش نیازمند سوختی مناسب بوده، سفره نفت ایران طعمه چشم گیری بوده است.

تا قبل از جنگ جهانی اول اهمیت صنعت نفت برای زمامداران ایران و کشورهای دیگر روشن نشده بود و شاید به همین علت بود که در دادن امتیاز نفت به دیگر کشورهای دنیا حساسیتی نشان نمی دادند. با وقوع جنگ جهانی اول، مسئولین ایران و دیگر کشورهای دنیا به اهمیت این صنعت پی بردند. در جنگ جهانی اول نفت ایران سهم عمده ای را در پیروزی متفقین داشت. زیرا اگر نفت ایران در اداره ماشین جنگی آنها مورد استفاده قرار نمی گرفت، شاید پیروزی آنها در جنگ غیرممکن بود.

اولین بار امتیاز نفت در سال ۱۸۷۲ م ۱۲۵۰۰ ش) توسط <میرزا حسن خان سپهسالا ر>، صدراعظم ناصر الدین شاه به <بارون جولیوس دو رویتر> واگذار گردید. گرچه این امتیاز مخصوص نفت نبود، ولی در ماده یازده این قرارداد نفت نیز در ردیف واگذاری ذغال سنگ، آهن، مس، سرب و غیره قرار گرفت.

● امتیاز بانک شاهنشاهی جایگزین تاراج نفت

گرچه ناصرالدین شاه در آن دوران به دلیل مخالفت علما و رقابت های دول روس و انگلیس در دربار قاجار و نیز مخالفت های گسترده آزادیخواهان که در نهایت به لغو این امتیاز ضد ملی منجر گردید، نتوانست از منابع نفتی ایران بهره برداری نماید، اما این امر خود دلیلی برآن شد تا رویتر به عنوان <غرامت> امتیاز بانک شاهنشاهی ایران را بدست آورد. این امتیاز در اصل پاسخی بود به لغو امتیاز قبلی که به مدت ۶۰ سال به انگلیس داده شد که بر اساس آن حق انتشار اسکناس در سراسر ایران و درآمدهای کشور و عوارض گمرکی تماما در اختیار این بانک و صاحب امتیاز آن قرار می گرفت.

در پی انتشار خبر تاسیس بانک شاهنشاهی، یک ایرانی به نام <کتابچی> که در آن زمان رئیس اداره گمرک جنوب بود و از آثار نفت در مناطق جنوبی ایران اطلا ع داشت، به اروپا رفته و نظر به وابستگی اش به دولت انگلیس، ملا قاتی با وزیر امور خارجه این کشور به عمل می آورد. وی در این ملا قات دولت انگلیس را به سرمایه گذاری برای اکتشاف نفت در ایران ترغیب می نماید. این رایزنی ها همزمان با دو اتفاق مهم در آن دوران صورت می گیرد که خود عاملی برای تشدید فرآیند اکتشاف نفت در ایران می باشد. نخست ویلیام ناکس دارسی، سرمایه دار استرالیایی از عمده سهام داران معادن طلا و نقره وارد انگلیس می شود و با مشورت و راهنمایی های وزیر خارجه آن کشور، نماینده خود به نام <ماریوت> را به همراه کتابچی برای اخذ امتیاز نفت و حصول توافق با مظفرالدین شاه به تهران گسیل می دارد. موضوع دوم اینکه نیروی دریایی انگلیس تصمیم می گیرد تا سوخت کشتی ها و ناوگان دریایی خود را از زغال سنگ به نفت تبدیل کند.

در این تاریخ که مصادف با جنگ جهانی اول است، نیروی دریایی انگلیس برنامه یی برای ساختن و به راه انداختن ۵۴ کشتی جنگی و ۷۴ زیر دریایی که با نفت کار کنند را در دستور کار خود قرار می دهد. دلیل آن نیز عقب ماندگی ناوگان انگلیس از نیروی دریایی آلمان بوده است. چرچیل، وزیر دریاداری وقت انگلیس بر این اعتقاد بوده که با این طرح عظیم، شعاع عملیاتی کشتی های نفت سوز نسبت به کشتی های زغالی قریب ۴۰ درصد افزایش خواهد یافت. برای این پروژه عظیم می بایست نفت مورد نیاز ناوگان دریایی انگلیس از یک منبع غنی و مطمئن تامین گردد و چون دولت انگلیس، ایران را به عنوان مستعمره خود می پنداشته، لذا به شرکت نفت ایران و انگلیس روی آورده و بدین وسیله ثروت ملی ایرانیان به منبع نفت خام و تامین سوخت نیروی دریایی انگلیس تبدیل می گردد.

به موازات مذاکرات نماینده دارسی در تهران با دربار قاجار، از سوی وزارت خارجه انگلیس به <سر آنتون هاردینگ>، وزیر مختار آن کشور در تهران دستور داده می شود تا از طریق رشوه به مظفرالدین شاه و وزرای دربار و دادن قول واگذاری سهام، به هر طریق ممکن قرارداد دارسی را به کرسی نشانند. شخص شاه پس از اعطاء قرارداد، مبلغ ۵۰ هزار پوند دریافت می کند.

● نخستین چاه نفت ایران

دارسی که گفته می شود هرگز به ایران نیامده بوده، در پی امضاء این قرارداد، هیأتی متشکل از حفاران و متخصصین انگلیسی را به ایران اعزام و عملیات حفاری را رسما آغاز می نماید. نخستین چاه نفت به تاریخ ۵ خرداد ۱۲۸۷ ( ۲۶ مه۱۹۰۸ ) پس از تلا ش های ناموفق اولیه در شمال اهواز و رامهرمز در مسجد سلیمان به نفت می نشیند.

با کشف نخستین معادن و غلیان نفت، مشکلا ت مالی شرکت دارسی از طریق فروش تعداد زیادی از سهام آن حل و فصل گردیده، به طوریکه تا سال ۱۲۹۴ شمسی، ۳۰ حلقه چاه دیگر نیز در این مناطق حفر می گردد و بدین طریق شرکت نوپای دارسی با سرمایه های ایرانیان جان می گیرد. در سال ۱۲۸۸ شمسی ۱۹۰۹۹میلا دی) شرکت نفت ایران و انگلیس با سرمایه یی بالغ بر دو میلیون لیره استرلینگ تاسیس و دارسی به عضویت هیئت مدیره آن انتحاب می گردد. در طول جنگ جهانی اول، صدور نفت ایران بدون هیچ مشکلی ادامه می یابد، اما بعد از جنگ، اختلا فاتی بین دولت ایران و انگلیس به وجود می آید.

● بیداری ایران عامل ملی شدن نفت

انگلیس از دیرباز با تلا ش های مذبوحانه مختلف سعی در تسلط کامل بر ایران و ایجاد دولت دست نشانده داشته است. شهریور سال ۱۳۲۰ زمان حمله نظامی انگلیسی ها به ایران و حضور در کشور ما می باشد. پس از اشغال ایران توسط انگلیس و شوروی و پس از آنها آمریکا در جنگ جهانی دوم، رقابت استعمارگران بر سر منافع، خصوصا نفت، تشدید می شود. در این زمان دولت ایران بعد از مواجهه با تقاضای شرکت های نفتی هر سه کشور، اعلا م نمود که دادن هرگونه امتیاز باید به بعد از جنگ موکول شود، زیرا در حال حاضر و به دلیل وجود جنگ، وضعیت اقتصادی کشورها روشن نیست. در نتیجه تقاضای هر سه دولت رد شد.

● حزب توده و روسی کردن نفت ایران

پس از اعلا م موضع دولت، روزنامه های حزب توده، دولت را به باد انتقاد می گیرند.

دکتر مصدق هم چند روز بعد در مجلس شورای ملی نطق مفصلی ایراد نموده و پاسخ روزنامه ها و کشورهای خواستار امتیاز را داده و طرحی را به مجلس پیشنهاد می کند که در آن برای نخست وزیر، وزیر و اشخاصی که کفایت از مقام آنها و یا معاونت می کند ممنوعیت قانونی ایجاد می نمایند تا بدون مجوز مجلس قادر به مذاکرات نفتی کلا ن نباشند و در صورت انجام هرگونه مذاکره ای شرح موارد مطرح شده را به اطلا ع مجلس ملی برسانند و تصریح می شود که متخلفین از موارد مطرح شده به حسب مجرد از سه تا هشت سال و انفصال دائمی از خدمات دولتی محکوم خواهند شد. در آخر هم تاکید می شود که متخلفین از طرف دادستان دیوان کشور بر طبق قانون محاکمه وزراء مصوب ۱۶ و ۲۰ تیر ماه ۱۳۰۷ تعقیب شوند. این طرح در یازدهم آذر ماه ۱۳۲۳ در مجلس شورای ملی با اکثریت آراء به تصویب می رسد.

● حضور روحانیت در ملی شدن صنعت نفت

اما گفتگوهای مقدماتی و پیرامونی آن به مردم ایران آگاهی بخشیده و مبارزه را از حالت پارلمانی به یک جهاد ملی تبدیل کرده و پای روحانیت سیاسی را به صحنه مبارزه برای ملی کردن نفت باز می کند.

آیت ا... کاشانی که نماینده روحانیت سیاسی تشیع بوده، تلا ش می کند تا مبارزه را هدف دارتر نماید. وی اعلا میه شدیداللحنی علیه شرکت نفت صادر کرده و در آن خواهان لغو امتیاز می شود. طرح لغو امتیاز نفت در بین مردم، برای انگلیس و رژیم بسیار گران بوده و برای خود آیت ا... کاشانی هم تبعید به لبنان را در پی دارد، زیرا در جریان ترور شاه در ۱۵ بهمن ۱۳۲۷، دستگیر و تبعید می شود.پس از ساعد، منصور و در پی او رزم آرا به نخست وزیری منصوب می شود. مساله مهمی که رزم آرا مامور آن می شود، لا یحه الحاقی گس گلشائیان بوده که در زمان منصور به مجلس تقدیم شده و در کمیسیون نفت تحت بررسی بوده است. کمیسیون موظف بوده تا قرارداد الحاقی را بررسی و نظرات خود را به مجلس اعلا م کند. پس از بحث های فراوان، کمیسیون در ۱۹ آذر ماه، گزارش و نتیجه کار خود را به این شرح به مجلس تقدیم کرد:

<چون قرارداد الحاقی کافی برای استیفای حقوق ایران نیست، لذا مخالفت خود را با آن اظهار می دارد.>

سرانجام روز ۲۶ آذر ماه، گزارش کمیسیون در مجلس طرح شده و مجلس به آن رای مثبت می دهد و بدین ترتیب قرارداد گس گلشائیان از دور خارج می شود.

● ترور رزم آرا و اراده مجلس برای ملی کردن نفت

روز ۸ دی ماه به دعوت آیت ا... کاشانی و برخی احزاب جبهه ملی، جمعیتی چند هزار نفره در میدان بهارستان تجمع می کنند و در خاتمه قطعنامه ای صادر و در آن به استرداد قرارداد الحاقی اعتراض می شود.

در این مقطع از تاریخ است که نواب صفوی و فداییان اسلا م تصمیم می گیرند تا با یک اقدام انقلا بی، سد راه نهضت ملی، یعنی رزم آرا را از میان بردارند.