همدان

همدان

جغرافياي تاريخي شهر همدان

بناي شهر همدان را به دياآكو پادشاه ماد (حدود 700 سال قبل از ميلاد ) نسبت مي دهند هرودت مي گويد پادشاه ماد اين محل را كه اكباتان و هگمتانه ناميده مي شد  به پايتختي برگزيد گويا در كتيبه تيكلات پالاسر اول (پادشاه آشور ) كه مربوط به 11 قرن قبل از ميلاد است نام آنادانا يا (( همدانا)) نوشته شده است.

 كلمة ايراني هگمتانه  به معني محل اجتماع و كلمة عيلامي ((هل مته نه )) به معني سرزمين مادهاست .

شهر همدان در زمان فرامانروايي بخت النصر (بنو كد نصر ) ويران شد و بعدها داريوش بزرگ آن را مرمت كرد در زمان اشكانيان كه تيسفون پايتخت كشور بود همدان پايتخت و اقامتگاه تابستاني شاهان اشكاني شد بعد از اشكانيان ساسانيان نيز قصرهاي تابستاني  خود را در اين شهر بنا كردند خرابه هاي باروي قلعة اشكاني بر فراز تپة مصلي و مجسمة شيرسنگي يكي از دروازه هاي همدان از آثار اين دوره است .

در سال 23 هجري كه جنگ نهاوند روي داد همدان به تصرف اعراب درآمد و از آن زمان به بعد گاهي كانون آبادي و ثروت و زماني دچار چپاول و فقر و ركود بوده است.

همدان در زمان ديلميان (319 هجري) لطمات فراواني ديد در قرن ششم هجري سلجوقيان مركز خود را از بغداد به اين شهر منتقل كردند و مدت 50 سال اين شهر قديمي پايتخت سلجوقيان بود تا اين كه در اين قرن با حملة مغول به تصرف آنها در آمد و به ويرانه اي تبديل گرديد بايد و خان مغول پس  از تاج گذاري در اين شهر آن را مرمت و بازسازي كرد اما اين شهر كه هميشه مورد تاخت و تاز سلاطين و سلسله هاي شاهي بود باز هم در زمان تسلفط تيموريان بر ايران به دست آنها ويران شد .

در زمان سلاطين صفوي شهر همدان از نعمت آباداني بهرهمند گرديد پس از انقراض صفويه و بروز هرج و مرج در سال 1138 هجري همدان به تصرف احمد شاه والي عثماني در آمد ولي شش سال بعد به همت نادر شاه افشار از نيروهاي مهاجم عثماني تخليه و باز پس گرفته شد پس از اين دوره نيز همدان بارها مورد تهاجم و تسلط اقوام مختلف بود تا اين كه طبق قرار داد 1145 هجري كاملا" به ايران تعلق گرفت  .

شهر همدان به علت قرار گرفتن در مسير راه هاي اصلي منطقة غربي ايران در قرن هاي اخير همواره از نظر بازرگاني مورد توجه بوده است و نيز در مسير جادةابريشم قرار داشته است .

جاذبه هاي طبيعي

آبشار گنج نامه

مهم ترين آبشار استان همدان آبشار گنج نامه است كه در نزديكي شهر همدان و در تفرج گاه گنج نامه قرار دارد .

كتيبه هاي معروفي از دورة هخامنشي در نزديكي اين آبشار به جاي مانده است اين آبشار از ارتفاعي حدود 12 متر سرازير مي شود و آب عباس آباد را به وجود مي آورد دبي متوسط آن 200 ليتر در ثانيه است كه از درة زيباي عباس آباد و گنج نامه مي گذرد اين آبشار كه داراي آب دائمي است در كنار كتيبه هاي باستاني و در مسير صعود به ارتفاعات كوه الوند و نزديك شهر تاريخي همدان واقع شده است امكانات قابل توجه براي بهره برداري تفريحي – سياحتي و دسترسي آسان در فصل هاي مناسب سال از امتيازات ديگر اين جاذبة سياحتي است.

جاذبه هاي تاريخي و باستاني

كاخ باستاني هگمتانه

اين كاخ در شهر همدان فعلي و هگمتانه قديمي قرار دارد و بنا به روايت هاي تاريخي در قرن هشتم قبل از ميلاد ساخته شده است اين كاخ در دوران اقتدار نظام سياسي مادها پس از تشكيل دولت مركزي و تسخير آشور در سال 614 قبل از ميلاد توسط كياكسار مادي و با همدستي نابوپولاسار بابلي ساخته شد در تزيين و ساخت آن از غنايم به دست آمده از فتح نينوا استفاده شده است.

تاكنون آثار متعددي در جريان كاوش هاي باستان شناسي از محوطه و پيرامون اين بنا كشف شده است.

بازار همدان

مجموعة بازار همدان كه در محدودة خيابان هاي باباطاهر و اكباتان و شهدا قرا دارد عمدتا" به دورة قاجاريه مربوط مي شود اين بازار داراي 30 راسته است و هر راسته به صنف و حرفه اي خاص تعلق دارد . از جمله بازار زرگرها و قصاب ها و مسگرها و قنادها و نظاير آن .

ازمجموعه راسته هاي موجود در بازار همدان به غير از راسته هاي مسجد جامع ، قنادها، نخود بريزها ، حلبي سازها، صحاف خانه،كفش دوزها ،حلاج خانه و سمسارها ، بقية راسته بازارها بدون سقف است سقف تعدادي از راسته هاي مسقف ، فلزي و جديد است و بازارهايي كه فعلا"سقف ندارند  در گذشته داراي سقف بوده اند .

در اين مجموعه حدود24 سرا وجود دارد كه نمايانگر رونق اقتصادي همدان در دوره هاي گذشته است كه به مرور زمان آسيب هايي ديده اند و بعضي از راسته ها هم صدماتي ديده اند راسته ها ي بازار همدان عبارت اند از: راستة بازار زرگرها، صندوق سازها ، مسجد جامع  ،چلنگرها، قصاب ها، قنادها ،مسگرها ،شيشه فروشها، قبله، پيامبر، نخود بريزها، حلبي سازها، صحاف خانه، علاقبند ها، كفش دوزها ،كفش دوزهاي بزرگ، موتاب خانه ها، فلسطين، حسين خاني، حاج فضل الله، گلشن ،دباغخانه، آهك فروش ها، حلاج ها،سمسارخانه،  شاه زاده حسين ،كهنه فروش ها ،كاه فروش ها و سر پل گذر  .

مشاهير و آرامگاه ها

آرامگاه ابوعلي سينا

آرامگاه حجت الحق شيخ الرئيس شرف الملك ابوعلي حسين بن عبدالله بن سينا فيلسوف و دانشمند و طبيب و دانشمند مشهور ايران ( 428- 370 هجري قمري) در ميداني به نام بوعلي سينا در شهر همدان واقع شده است .

اين بنا تاكنون سه بار نوسازي و تعمير شده است آخرين بار به مناسبت هزارمين سال تولد اين دانشمند تعمير و بازسازي شد ساختمان بنا از سال 1325 شروع شد و در سال 1330 خاتمه يافت .

طرح آرامگاه از روي قديمي ترين بناي تاريخ دار اسلامي ايران يعني بناي عظيم گنبد كاووس (قابوس) با تغييرات جزئي ساخته شده است بناي قديم آرامگاه در زمان قاجاريه دوباره سازي شد و دو سنگ قبر قديمي يكي مربوط به ابو علي سينا و ديگري مربوط به ابو سعيد دخئوك (يا رقديمي ابو علي سينا ) در محل مقبره نهاده شد مصالح به كار رفته در بنا عمدتا" آجر و شكل آن چهار ضلعي غير منظم بود كه گنبدي در وسط آن قرار داشت  اطراف بنا به تالار قرائت خانه اي در قسمت غربي و يك دالان در سمت شرقي محدود محدود مي شد مجموعةامكانات فوق و ساختار معماري آرامگاه درخور مقام و شخصيت بوعلي نبود به همين دليل انجمن آثار ملي تصميم گرفت به مناسبت هزارمين سال تولد اين فيلسوف عالي مقام بناي جديدي را كه حاوي مفاهيم معماري قديم و جديد باشد بسازد .

آرامگاه بوعلي سينا در زميني به مساحت 3090  متر مربع احداث گردي و زير بناي اصلي آن حدود1792 متر مربع است .

نماي آرامگاه از سنگ خاراست . سطح حياط با سه پلة سرتاسري به ايوان ساختمان متصل مي گردد و در وروديآن در قسمت شرقي ساختمان واقع شده است در ايوان 10 ستون از سنگ خارا تعبيه شده كه قطر هر يك از ستو نها در قسمت پايين 95 سانتي متر و در بالا 75 سانتي متر با ارتفاع 10/4 متر است هر يك از اين ستو ن ها نمودار گذشت يك قرن از زمان تولد بوعلي سينا تا روزگار ماست .

در چوبي ايوان به سرسرايي به طول 880 سانتي متر و عرض 630 سانتي متر باز مي شود ديوارهاي سرسرا با سنگ ترا ور تن و كف آن با سنگ خاراي چكشي پوشيده است در طرف راست و چپ سرسرا قبرهاي قديمي بوعلي سينا و ابو سعيد قرا ردارد و در انتهاي غربي آن در آهني دو تكه اي تعبيه شده است كه به محل اصلي آرامگاعه باز ميشود .

محوطةاصلي چهار گوش است و دوازده پاية برج ارامگاه بر روي آن قرار گرفته است قبر بوعلي در ميان برج و قبر ابو سعيد در كنار آن است .

بر روي هر دو قبر لوحه اي از سنگ مرمر و كتيبه اي رد 9 سطر به خط ثلث نوشته شده است .

در دو طرف سرسرا دوتالار قرا ردارد كه يكي تالار اجتماعات و ديگري كتابخانة آرامگاه است طول و عرض اين دو تالار به ترتيب 45/9 و 75/5 متر است و كتابخانة آن بيش از 6 هزار جلد كتاب دارد .

ارتفاع برج ارامگاه از روي سقف ان 23 متر و از كف خيابان  5/28 متر است مصالح به كار رفته در برج سيمان و ريزه هاي سنگ خارا است كه به صوذت يكپارچه ساخته شده است .

در ميان ترك هاي دوازده گانة برجح و در بالاي آرامگاه صندوقي مفرغي كه در سطح ف.قاني آن هرمي شكل است طول قسمت بالايي صندوق 5/97 سانتي متر و عرض قسمت پايين آن 109 سانتي متر است و در هر چهار طرف آن كتيبه اي به خط ثلث نوشته شده است .

به منظور تجليل و قدرداني از مقام علمي اين دانشمند و فيلسوف گرانقدر در سال 1328 شمسي تصوير بوعلي توسط هنرمند و پيكر تراش شهير استاد ابوالحسن صديقي ترسيم شد كه بر اساس آن مجسمة تمام رخ ايستاده اي از سنگ مرمر سفيد به ارتفاع 310 سانتي متر و پهناي متوسط 90 سانيتي متر و وزن تقريبي 5/4 تن تهيه شد و بر روي پايه اي در ميدان بوعلي همدان نصب گرديد در جبهة شمالي پاية مجسمه بر روي لوح سنگ سفيدي به ارتفاع 180 سانتي متر و عرض 100 سانتي متر كتيبه زير در يازده سطر به خط نستعليق نوشته شده است .

آرامگاه عارف قزويني

در محوطة آرامگاه شيخ الرئيس ابو علي سينا مقبرة ابوالقاسم عارف قزويني شاعر و ترانه سراي معروف معاصر قرار دارد .

آرامگاه باباطاهر

يكي ديگر از ديدني  هاي شهر همدان آرامگاه باباطاهر است باباطاهر كه حدودا" در اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم مي زيست  از شعرا و عرفاي بزرگ روزگار خويش بوده است بيشتر دوران زندگي او در فقر گذشت او يكي از مشهورترين دو بيتي سرايان ايراني است كه گذشت زمان نتوانسته است دو بيتي هاي شور انگيزش را كه با لهجه لري سروده شده است از يادها بزدايد .

آرامگاه باباطاهر بر فراز تپه اي در شمال غربي همدان قرا دارد اين بنا در طول اعصار و قرون شاهد تخريب و بازسازي هاي متعددي بوده است در قرن ششم هجري يك برج هشت ضلعي آجري بر روي قبر باباطاهر ساخته شد كه بعدها بر اثر مرور زمان ويران شد در زمان پهلوي از طرف شهرداري همدان بناي جديدي به جاي بناي قديمي ساخته شد كه مصالح آن عمدتا" اجر بود در جريان همين بازسازي لوح كاشي مربوط به قرن هفتم هجري كه هم اكنون در موزة ايران باستان نگهداري مي شود به دست آمد بر روي اين كاشي فيروزه اي رنگ آيات قآن مجيد به خط كوفي برجسته نوشته شده است ساختمان جديد در سال 1329 آغاز و در سال 1331 تكميل گرديد اما اين بنا نيز در خور مقام عرفاني باباطاهر نبود لذا در سال 1346 بناي ديگري ساخته شد ودر سال 1349 به پايان رسيد آرامگاه جديد شاهكاري ممتاز و بديع از معماري عصر جديد است كه طرح اصلي ان تلفيقي از معماري قرن هاي هفتم و هشتم هجري و عصر حاضر است برج آرامگاه بر قاعدة هشت ضلعي قرا ر گرفته است كه ارتفاع آن از سطح فوقاني تپه 235 سانتي متر و از كف خيابان 280 سانتي متر است .

ستون هاي هشت گانة برج قطعه سنگ مزار و كف ، پله ها و فرش اطراف آرامگاه از سنگ گرانيت حجاري شده است و بناي اصلي نيز به ابعاد 10*10 متر با مجموعه اي از منشورها پوشيده شده و داراي مدخل هاي ورودي و منفذ هاي نور است نما و فرش بنا  عمدتا" از سنگ است و در داخل آن كتيبه هايي از كاشي وجود دارد .

قبر اسكندر

اين مقبره در شهر همدان و در خيابان نظز بيك نزديك تپة هگمتانه واقع شده است در مورد صاحب قبر نظراتي ابراز شده است گروهي او را پيرو مرشد و گروهي ديگر اسكندر مقدوني مي دانند برخي نيز قبر را متعلق به سردار اسكندر مقدوني(( هفايستون)) مي دانند كه در همدان كشته شد .

بنا به گفتة اهالي در اين مقبره ، سنگ قبري وجود داشت كه توسط افراد ناشناس به سرقت رفته است.

كتيبه ها و سنگ نوشته ها

گنج نامه

كتيبه هاي گنج نامه كه يادگاري از دوران داريوش و خشايار شاه هخامنشي است بر دل يكي از صخره هاي كوه الوند در فاصلة 5 كيلومتري غرب همدان و در انتهاي درة عباس آباد حكاكي شده است كتيبه ها هر كدام در سه ستون 20 سطري به زبان هاي پارسي قديم ، بابلي و عيلامي قديم نوشته شده اند متن پارسي در سمت چپ هر دو لوح قرا گرفته است و پهنايي معادل 115 سانتي متر دارد

متن بابلي در وسط هر دو كتيبه نوشته شده و متن عيلامي نيز در ستون سوم قرار دارد .

با توجه به سو راخ هاي كنار كتيبه ، به نظر مي رسد كه كتيبه ها روپوشي داشته اند كه آنان را از گزند باد و باران حفظ مي كرده است .

برج قربان

اين بناي تاريخي در شهر همدان و در محلة زندي ها ، نزديك دبيرستان ابن سينا قرار گرفته است از قرار معلوم مدفن شيخ الاسلام حسن بن عطار حافظ ابوالعلاء و جمعي از امراي سلجوقي است كه در قرن هفتم و هشتم هجري به طرز ساده و بي پيرايه ساخته شده است بنا از يك برج دوازده ضلعي آجري با گنبد هرمي شكل دوازده ترك آجري ، تشكيل شده است طول اضلاع دوازده گانة برج از بيرون بيش از 2 متر و از درون كمي بيش از 1 متر است جبهة خارجي بنا را طاق نماهايي با عمق 15 سانتي متر و پهناي 123 سانتي متر (در هر ضلع) تشكيل مي دهد كه هر يك به وسيلة يك گوشواره از سطح خارجي جرزهاي دوازده گوشه به عقب نشسته است و در جبهة داخلي برج نيز طاقنماهايي به عمق 20 سانتي متر و عرض 90 سانتي متر وجود دارد اين بنا فاقد هر گونه كتيبه و گچبري و تزيينات است.

زير برج ، سردابي قرار دارد كه با برداشتن دو تخته سنگ از راه پلكان مي توان پايين رفت مدخل آن در سمت شمال غربي است در وسط برج بر روي طاق سردابه سنگ قبري ساده و معمولي به طول 125 و عرض 50 سانتي متر قرار دارد كه متن زير به صورت برجسته و در شش سطر روي آن حجاري شده است :

(( يا غفار الذنوب هذا قبرالمرحوم المغفور الوصل رحمه ا... تعال محمد في شهر ذيحجه الحرام غفر لد سنه 1090))

اين سنگ به دورة صفويه تعلق دارد و ربطي به تاريخ احداث بنا ندارد برج قربان در تاريخ 28/3/54 در فهرست آثار تاريخي ثبت شده است.

در وجه تسمية اينه بنا از شخصي بنام قربان نام مي برند كه اين محل را در حملة افاغنه سنگر گاه خود قرار دارد و از اهل محل خود دفاع كرد از اين رو مسجد و بقعه به نام او مشهور شده است .

تپه ها ي هگمتانه

تپة باستاني هگمتانه كه در ورودي شهر همدان واقع شده است يكي از با ارزش ترين آثار باستاني ايران است تاكنون حفارهاي متعددي بر روي اين تپه صورت گرفته است كه علاوه برآشكا ر شدن آثار خشتي دوران هخامنشيان ، آثار ديگري نيز به شرح زير كشف شده است :

-       لو حزرين آريامنه پدر آرشام.

-       جام زرين منسوب به خشايار شاه (پسر داريوش ) قرن پنجم پيش از ميلاد .

-       خنجر و ساغر حدود دوران هخامنشي

-       نقش برجستة شير بال دار در حال جهش ، نربوط به دوران هخامنشي

اين آثار نشان مي دهند كه تپة هگمتانه احتمالا" محل خزانة  پادشاهان هخامنشي بوده است همچنين با توجه به نام هايي كه اين تپه دارد (نظير سر قلعة شاه داراب) احتمالا" كاخ يا قلعه اي نيز در آن وجود داشته است.

تپة مصلي

در شرق شهر همدان تپه اي قرار دارد كه به تپه مصلي معروف است ابعاد اين تپه 600*400 متر است و با ميدان مركز شهر (ميدان امام خميني ) فاصله چنداني ندارد به طوري كه از بالاي آن مي توان تمامي شهر همدان را به خوبي نظاره كرد.

با توجه به نام تپه ، به احتمال زياد اين مكان محلي براي انجام فرايض مذهبي بود و معبد دياناي همدان در اين محل قرار داشت .

آثار دوران اشكاني بر روي اين تپه و آثار اشكاني بر روي اين تپه و آثار اشكاني به دست آمده از كاوش هاي اين تپه ترديدهايي در اين نظريه ايجاد كرده است.به نظر ميرسد كه اين تپه با توجه به نزديكي آن به تپة معروف هگمتانه ، ارتباط نزديكي با كاخ هاي  هگمتانه داشته است كه به علت استقرار معبد آناهيتا يا آناهيد بر فراز آن جنبة مذهبي خاصي پيدا كرده بود. 

شير سنگي

يكي از اثار تاريخي همدان مجسممة شير سنگي است كه در پارك و ميداني به نام سنگ ير واقع شده است طول اين مجسمه كمي بيش از 2 متر ،عرض آن 115 سانتي متر و ارتفاع قسمت سينه آن 120 سانتي متر است.

ظاهرا" اين مجسمه در زمان اشكانيان همراه لبا مجسمة ديگري كه نظير و قرينة آن بود در كنار يكي از ردوازه هاي شهر نصب بود بعدها عرب ها آن دروازه را باب الاسد خواندند و در سال 319 هجري توسط ديلميان ويران گرديد در مورد زمان ساخت آن نظرا ت گو.ناگوني وجود دارد از مادها تا پارتيان را سازندة آن مسي دانند اما اين نظر بيشتر مطرح است كه اسكندر مقدوني به ياد سردار بزرگ خود(( هفايستون)) دستور ساخت آن را داده و در قسمت دروازة شرقي هگمتانه نصب شد .

مجسمة شير سنگي قرن ها در كنار تپة مصلي افتاده بود سرانجام در سال 1328 شمسي بر پايه اي مستطيل شكل از سنگ گرانيت استوارشد و در محل فعلي نصب گرديد پاهاي مجسمه شكسته و به علت صدماتي كه به آن وارد شده است شكل و شمايل اوليه خود را راغ از دست داده است جمعي از مردم همدان به پيروي از عقايد گذشتگان، اين شير سنگي را وسيله اي براي برآورده شدن آرزوها و احيانا" طلسمي  جهت دفع سرما و قحطي و باطل كننده جادو ها مي شناسند در قسمت جلو سر شير هميشه روغن وشيره ريخته و در حفره هاي كوچك و چرب اين قسمت سنگ هاي كوچك قرار مي دهند مردم و مخصوصا" زنان عقيده دارند كه اين مجسمه نمادي از آناهيتاست .

اماكن مذهبي

مسجد جامع همدان

مسجد جامع همدان در نزديكي ميدان مركزي شهر و در قسمت غربي خيابان اكباتان ، در محدودة راسته بازارهاي شهر قرار دارد اين مسجد از بناهاي دورة قاجاريه است و تاريخ شروع ساخت آن در قطار بندي جلو ايوان بزرگ سال 1253 ثبت شده است .

اين مسجد سه در ورودي دارد كه عبارت اند از: ورودي نوساز سمت خيابان اكباتان، ورودي قديمي با دالان طاقداار در ضلع شرقي صحن ، ورودي قديمي با دالان هشتي مقرنس كاري شده در ضلع غربي صحن ، كه هر سه از زيبايي چشمگيري برخوردارند .

بناي مسجد جامع همدان داراي طرحي مستطيل شكل و چهار ايواني ناقص است قسمكت هاي جنوبي اين مسجد شامل ايواني مرتفع مي باشد كه رسمي بندي جلو آن از آجر و كاشي معرق ساده ساخته شده و بر روي آ ن با كاشي فيروزه رنگ نام((الله)) و نام پنج تن نوشته شده است و گنبد آن نسبتا" برزگ و دو. پوششه است اين مسجد رواق هاي زيبا و ديدني دارد ضلع غربي شامل هشتي مقرنس كاري شده و شيستان كوچك و كم ارتفاع زمستاني است ضلع شرقي مسجد در نقيا سكوچكتر از بخش قديمي باقي مانده است در حال حاضر مسجد داراي  سه ايوان ، دو شبستان وگنبدي آجري و صحن وسيع و دلبازي است كه حضو بزرگي را در خود جاي داده است ايوان اصلي در ضلع جنوبي واقع شده است و در دو ضلع شرقي و شمالي نيز منا ره هايي قرار دارد طاق نماهاي كم عمقي نيز در ضلع جنوبي صحن وجود دارد .

شبستان اصلي مسجد داراي 55 ستون 11*5 رديف است گنبد آجري مسجد كه بر روي اين شبستان قرار دارد در قسمت زير داراي كتيبه هايي از خشت و كاشي زرد است كه سورة جمعه و آية (( من المهتدين)) و((آيه الكرسي)) به خط ثلث زيبايي بر جاشية آن نوشته شده است .