آثار باستاني كرمانشاه
تاق بستان
طاق بستان مجموعهای از سنگنگارهها و سنگنبشتههای دورهی ساسانی است که در شمال غربی شهر کرمانشاه در غرب ايران واقع شده است. وجود کوه و چشمه در اين مکان، آن را به گردشگاهی روحفزا تبديل نموده که از زمانهای ديرين تا به امروز مورد توجه بوده است.
طاق بستان در زبان بومی (کردی) طاق وسان گفته میشود. «سان» به معنی سنگ میباشد و به اين ترتيب طاق بستان طاق سنگی معنی میدهد. اين مجموعه در قرن سوم ميلادی ساخته شده است. شاهان ساسانی نخست نواحی اطراف تخت جمشيد را برای تراشيدن تنديسهای خود برگزيدند، اما از زمان اردشير دوم و شاهان پس از او طاق بستان را انتخاب کردند که در بين راه جادهی ابريشم قرار داشت و دارای طبيعتی سرسبز و پرآب بود.
طاق بستان شامل سنگنگارهی تاجگذاری اردشير دوم و دو طاق ميباشد که طاق کوچکتر شاهپور دوم و سوم و طاق بزرگتر خسرو پرويز را به تصوير کشيده است. در سمت راست طاق کوچکتر و در بيرون از طاق سنگنگارهای تراشيده شده که تاجگذاری اردشير دوم را نشان ميدهد.
در اين تصوير شاه در ميان و در سمت راست وی فروهر (FARAVAHAR) قرار دارد.
برابر آيين ايرانيان باستان هر کس که میخواست شاه باشد لازم بود دارای شايستگی شاهی و فر کيانی (ايزدی) باشد. از نيروی اين فر کيانی است که شخص به کمالات روحانی و نفسانی آراسته میگردد و از سوی خداوند برای راهنمايی مردم برگزيده میشود. در آيين زرتشتيان، هر کس که مورد خشنودی پروردگار باشد خواه پادشاه، خواه پارسا يا خواه دانشمند، دارای فر ايزدی است.
نگارهی فروهر هميشه در زمان باستان به صورتی که در اينجا نقش شده، نمايان است که در آن فروهر تاجی کنگرهدار بر سر دارد و حلقهی فر ايزدی را به شاه میدهد. لباس شاه و نگارهی فروهر تا حدی يکسان است. هر دوی آنها شلواری چيندار به پا دارند که توسط بندی به مچ پايشان چسبيده است. همچنين هر دو دارای کمربند و دستبند هستند. درسمت چپ شاه، ميترا يا مهر، پيامبر باستانی ايران قرار دارد. مسيح از لحاظ تولد و آيينش بسيار شبيه ميتراست. حتی بسياری از آيينهای مسيحی همان آيينهای ميتراييسم هستند.
تصوير وی در کنار تصوير شاه بيانگر پاک شدن قلب شاه از نفرت و روی آوردن به مهرورزی است که اين مفهوم همواره از ديد ايرانشناسان بيگانه دور مانده است. پيکانهای نوری از سر ميترا در تمامی سمتها پراکنده شده و هر پيکان نوريست که مهر میپراکند تا شاه را در بر گيرد. همچنين ميترا شاخهای از نبات که «برسم» نام دارد در دست دارد که با آن مشغول اجرای آيين زايندگی و کاميابی است.
طاق کوچک که بين نگاره و طاق بزرگتر واقع شده، دارای دو نقش در بالای ديوارهی طاق و دو کتيبه است. اين کتيبهها به خط پهلوی ساسانی هستند و داستان نقوش را بيان میکنند. دو تنديس طاق کوچک، نقش های شاهپور دوم و سوم هستند.
در سترگترين طاق، سه تنديس مشاهده میشود. شاه در ميان، فروهر در سوی راست وی، که مانند تاجگذاری اردشير دوم است و آناهيتا در سوی چپ شاه. آناهيتا فرشتهی آبهاست و نمود خرمی و سرسبزی.
خسرو پرويز علاقهی زيادی به آناهيتا داشت و معبد آناهيتا را در نزديکی کنگاور، شهری در خاور کرمانشاه ساخت و در آنجا دل به مهر شيرين نهاد.
در کنارهی ورودی طاق، سنگنگارهای زيبا از فرشتگان بالدار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهيان در مرداب و نقشهای فيل، اسب و قايق میباشد که حاکی از مراسم بزم و شادی است.
در زير نقش تاجگذاری خسرو پرويز سواری زرهپوش سوار بر اسب قرار دارد. يقين نيست که اين سوار کيست، يا يک رزمجوست يا خسرو پرويز يا پيروز ساسانی. اما نشانگر فر و قدرت شاه و ايرانيان است.
گويند فرشی از جواهر بر کف طاق بوده که هنگام حملهی اعراب ميان فرماندگان عرب تقسيم شده است. طاق بستان از دير باز مورد حملهی مهاجمان به ايران بوده و در زمان حضور نيروهای استالين و انگليس خساراتی به آن وارد شده اما هنوز شکوهمند است.
سنگنبشته بیستون
سنگنبشته بیستون یا کتیبهٔ بیستون از آثار باستانی ایران واقع در حدود سی کیلومتری کرمانشاه در غرب ایران است.
نام بیستون از بغ (خدا) + ستان (ادات مکان) آمده که به معنای سرزمین یا جایگاه خدا است. از آن در پارسی باستان به صورت «بغیستانه» و در معجمالبلدان «بهستان» و برخی از دانشمندان عرب از آن به «بهستون» یاد کردهاند.
نقش بیستون پیروزی داریوش یکم را بر گوماته مغ و نه شورشی نشان میدهد. نماد فروهر در حال پرواز بالای نقش دیده میشود. داریوش دست راستش را به نشانه ستایش اهورامزدا بالا برده و پای چپش را بر سینه گئوماتا که زیر پای او افتاده نهادهاست . شورشیان که دستهایشان از پشت و گردنشان با ریسمان به هم بسته شدهاست پشت سر هم در برابر داریوش ایستادهاند. یک نیزه دار و یک کماندار پشت سر داریوش دیده میشوند. بلندی قامت داریوش در نقش ۱۸۰ قامت نیزه دار و کماندار حدود ۱۵۰ و قامت شورشیان حدود ۱۲۰ سانتیمتر است. متن و نقش بر اثر عواملی چند از جمله عوامل زمین شناختی فرسایش باران و باد رسوب مواد آلی رشد جلبک در درز سنگها و تأثیر سایر پدیدههای طبیعی فیزیکی شیمیایی و نیز تخریب به دست بشر بویژه در عصر رواج تفنگ ـ که از قسمتهای برجسته و نمایانتر نقش و از فاصله دور به عنوان نشانه استفاده میکردهاند ـ و ناآگاهیها و بی مبالاتیهای دیگر آسیب جدی دیدهاست.
نکتههای اصلی کتیبه بیستون از این قرار است : معرفی داریوش از زبان خود او دودمان هخامنشی چگونگی اعاده پادشاهی به هخامنشیان شیوه حکومت داریوش مرگ کمبوجیه طغیان گئوماتا و کشته شدن او در پاییز ۵۲۲ ق م شورش و طغیان در بسیاری از سرزمینها و سرکوبی آنها و اعاده نواحی بسیاری که از فرمانبرداری سر باز زده بودند پیروزیهایی که در نوزده نبرد نصیب داریوش شدهاست و از جمله پیروزی مهم و دشوار بر سکاها چگونگی استقرار آرامش و امنیت در امپراتوری پهناور رد ادعاهای یاغیان ضدحکومت هشدار نسبت به دروغگویی دفاع از راستی و راستگویی دعای نیک در حق کشور و مردم سپاسگزاری داریوش از یاریهای اهورامزدا در غلبه بر معارضان و بازگشتن صلح اندرز به شاهان آینده و کسانی که کتیبه بیستون را میخوانند نام کسانی که در غلبه بر گئوماتا از داریوش پشتیبانی کردند و اشاره به انتشار متن کتیبه در سراسر قلمرو هخامنشی به خط میخی و سه زبان پارسی باستان، بابلی و ٔعیلامی را میخوانند.
در سالهای اخیر و درپی تصویب طرحی در سازمان میراث فرهنگی کشور به منظور حفاظت از آثار تاریخی بیستون در قالب یکی از طرحهای ملی اقداماتی برای نجات دادن مهمترین کتیبه سنگی جهان و حفاظت علمی و روشمند از آن آغاز شدهاست. (مهدی آبادی - سازمان میراث فرهنگی . پروژههای بزرگ بیستون و طاق بستان)
این کتیبهها کلید کشف رمز کلیهٔ خطوط میخی گردید. به ویژه «سر هـ. رالینسون» در این موفقیت سهمی بسزا دارد.
نقوش برجستهٔ غیرمهمی از ادوار اشکانیان بر صخرههای کوچک کنار جاده و در پائین کوه دیده میشود.
وقفنامهٔ جدیدی در دوران شاه سلیمان صفوی در زمان صدارت شیخ علیخان زنگنه در وسط نقش عهد اشکانی احداث شدهاست. در زمستان ۱۳۳۷ هـ. ش. ضمن عملیات جادهسازی مجسمه هرکول و آثار معبد سلوکی در پایین کوه کشف گردید.
کتیبه گودرز
کتیبهٔ گودرز نقشی است که گودرز دوم بیستمین شاه اشکانی بر دامنهٔ کوه بیستون از خود بر جای گذاشته است. گودرز در این کتیبه به تقلید از سنگ نبشتهٔ داریوش یکم در بیستون پیروزیهای خود را بر مهرداد یکی از رقیبانش و نیز بر کاسیوس سردار رومی شرح داده و به تصویر کشیده است. زبان این کتیبه یونانی است در نقش مزبور گودرز دوم بر اسب سوار است و نیزهای در دست دارد که آن را حرکت میدهد و در کنار نقش سنگنوشتهای است که این نقشها را شرح میدهد. در بالای سر شاه نقشی است که به عقیدهٔ یونانیان نیکه ربالنوع پیروزی در فرهنگ یونان باستان است. گودرز دوم در این کتیبه حود را شاه شاهن معرفی میکند.
نقوش کنده شده در کل نمایانکر پیروزی گودرز دوم بر رقیبانش است. این اثر باستانی مانند بسیاری دیگر از آثار باستانی ایران بر اثر عوامل طبیعی و همچنین خرابکاریها آسیبهای بسیاری دیده است. شیخ علی خان زنگنه صدراعظم شاه سلیمان صفوی بیشترین آسیب را به این نقش وارد کرده است. او در این اثر با اهمیت دوران اشکانی وقفنامهٔ دو روستای خود را جهت مصارفی از جمله تعمیر کاروانسرای بیستون و مرمت دیگر تأسیسات این کاروانسرا است حجاری کرده است. این وقفنامه به مراتب بیشتر از عوامل طبیعی به این اثر زیان وارد کرده است. هم اکنون در کنار این وقفنامه تصویر سه مرد ایستاده به چشم میخورد.
بنای طاق گرا ( پاتاق )
در گردنه پاتاق بر سر راه كرمانشاه به سرپل ذهاب و در كنار راه باستانی سنگفرشی بنا شده كه فلات ایران را به بین النهرین ارتباط می داده است . به علت تغییر مسیر ، این راه و بنای تاق گرا اكنون در شیب های پائین جاده آسفالته قرار گرفته است .
از نظر معماری ، بنای تاقگرا ، فضای ایوان مانندی است كه تماماً از سنگ ساخته شده است .
این بنای مستطیل شكل به ابعاد 86/4*70/7 متر است كه ورودی آن به طرف جنوب و مشرف بر جاده سنگفرش باستانی است . از لحاظ ساختاری ، این بنا به وسیله بلوك های سنگی ساخته شده است كه به صورت مكعب مستطیل تراشیده شده اند . مصالح داخلی دیوارها نیز از لاشه سنگ و ملاط گچ است .
دیوارهای جناحین این بنا تا حدودی بلندتر ساخته شده اند تا بتوانند سقف تاق را كاملاً مسطح نمایند . ارتفاع كف بنا از سطح زمین 20/1 متر و ارتفاع از كف تا لبه قوس 92/5 متر و از لبه قوس تا زیر گیلویی اول 20/1 متر است . همچنین بلندی افریز اول 60 سانتی متر است كه برروی آن یك ردیف بلوك سنگی ساده به بلندی 45 سانتی متر قرار گرفته است . بر روی این بخش ، سنگ های تزئینی افریز دوم قرار دارد . همچنین در بالاترین بخش بر روی لبه بام بنا ، یك ردیف كنگره به ارتفاع 92 سانتی متر قرار گرفته است . بنابراین ارتفاع بنا از سطح زمین تا بالاترین نقطه 7/11 متر است ، همچنین عرض دهانه طاق 10/4 متر و عمق آن 10/3 متر می باشد . دیوارهای داخلی این بنا به وسیله نقوش هندسی حجاری شده است .
در مورد زمان ساخت این بنا اختلاف نظرهایی وجود دارد برخی آن را به دوره اشكانی و برخی دیگر آن را به دوره ساسانی نسبت داده اند . همچنین برای این بنا ، كاركردهای متفاوتی چون یادگار احداث راه كاروانرو ، توقفگاه موكب شاهی ، اریكه سلطنتی ، پاسگاه مرزی و یا بنای یادبودی از یك پیروزی ذكر شده است.
پل معروف به صفوی بیستون
بالا دست پل بتونی کنونی که بر سر راه صحنه به کرمانشاه واقع است ، پل آجری عظیمی از بناهای عصر صفوی دیده می شود . این پل بر سر راهی است که در زمان صفویه از قزوین به همدان و کرمانشاه کشیده شده بود و به بغداد مستعمل می شد . این راه از قزوین به همدان از آنجا به همدان ، اسدآباد ، کنگاور و از کنگاور به صحنه و بیستون که تا امروز بر دینور آب پل آجری آن باقی است می رفت و از آنجا به کرمانشاه که هنوز پل آجری عظیم آن که به پل کهنه مشهور است برجاست از آنجا به ماهیدشت می رفت که از پل آجری می گذشت و به شاه آباد غرب و سرمیل میرسد . از سرمیل تا سرپل ذهاب راه شاه عباسی تا امروز در دامنه کوه و تپه ها باقی است . این راه از سرپل به قصر شیرین و از آنجا به خانقین می رفته است .
درازای پل بیستون 115 متر و پهنای آن با احتساب جان پناه طرفین 690 سانتیمتر است . پهنای جان پناه هر یک 37 سانتیمتر و بلندی آنها از سطح پل 50 سانتیمتر است . که از آن فقط قسمتی باقی است . در طول پل دو دهنه اصلی و دو دهنه کوچکتر در شرق دهانه های اصلی قرار دارد . چشمه های پل از شرق به غرب : چشمه اول به دهانه 500 سانتیمتر و بلندی آن از سطح آب تا تیزی طاق 550 و تا سطح پل 870 سانتیمتر قطر پایه اول 780 سانتیمتر است . چشمه دوم به دهانه 490 و بلندی آن تا تیزی طاق 620 و تا سطح پل 1000 سانتیمتر است . قطر پایه دوم 790 سانتیمتر است . چشمه سوم به دهانه 11 متر و بلندی آن تا تیزه طاق 950 و تا سطح پل 1080 سانتیمتر است . اختلافی که این چشمه با چشمه های دیگر دارد این است که طاق این چشمه ریخته و هنگام تعمیر آن به جای جناقی ، طاق هلالی زده شده است . قطر پایه سوم 820 سانتیمتر است . چشمه چهارم دهانه اش 1050 و بلند آن تا تیزی 10/11 متر است و تا سطح پل 60/12 سانتیمتر است .