نگاهي به زمينه هاي تاريخي و چگونگي رخداد واقعه 13 آبان
سخير لانه جاسوسي آمريكا در تهران توسط گروهي از دانشجويان مسلمان پيرو خط امام يكي از مهم ترين رخدادهاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي محسوب مي گردد كه توسط رهبر كبير انقلاب حضرت امام خميني (ره ) به عنوان « انقلاب دوم » و انقلابي بزرگتر از انقلاب اول (پيروزي انقلاب ) ناميده شد. اين اقدام دانشجويان كه با تاييد حضرت امام (ره ) همراه بود به سرعت به يك واقعه بين المللي تبديل شد و درپي آن قدرت هاي بزرگ غربي و حتي شرقي را به چالش كشيد.
تاثيرات اين رويداد آنچنان عميق بود كه هرگز به زمان وقوع خود محدود نگرديد بلكه بعد از گذشت دو دهه همچنان شاهد تاثيرات آن واقعه بر مناسبات داخلي و خارجي جامعه خود هستيم . اين رويداد كه به مدت 444 روز ادامه داشت دولت ايالات متحده را آنچنان سر در گم كرده بود كه حتي دست به اقدام نظامي زد و ماجراي طبس پيش آمد كه شرح آن در اين چند سطر نمي گنجد. و اما علت و عوامل اين رخداد نيز در دخالت هاي بي شمار آمريكا در امور داخلي ايران ازجمله كودتاي 28 مرداد كشتار دانشجويان و انقلابيون و... را مي توان برشمرد.
ورود شاه به آمريكا و آغاز ماجرا
در روز 1358 8 1 شاه سابق ايران به بهانه بيماري پس از مدتي آوارگي و فرار از كشوري به كشور ديگر وارد آمريكا شد . ورود محمدرضا پهلوي به آن كشور با خشم و انزجار نيروهاي انقلابي در داخل و خارج از كشور همراه بود و بسياري از مردم انقلابي ايران در اعتراض به اين واقعه دست به تظاهرات و راهپيمايي زدند (1 ) اما اين راهپيمايي زماني كه حضرت امام خميني پيامي را خطاب به طلاب و دانشجويان صادر نمودند به صورت چشمگيرتري پديدار گشت . دانشجويان به ويژه آنهايي كه گرايش مذهبي داشتند و رهبري حضرت امام را به طور كامل قبول داشتند خود را مخاطب اين پيام ديدند لذا در داخل به دنبال يك راهكار مي گشتند و آنها را به تفكر و چاره جويي واداشت .
در كنار سفر شاه سابق به آمريكا و ساير عوامل موثر ملاقات مهدي بازرگان نخست وزير دولت موقت با زبگينو برژنيسكي دبير شوراي امنيت ملي آمريكا در الجزاير كه نزديك ترين عامل به حادثه فوق (سفر شاه به آمريكا) از نظر زماني بود نقش قابل توجهي در سوق دادن دانشجويان به اشغال سفارت ايالات متحده داشت . درست يك هفته پس از ورود محمدرضا پهلوي به آن كشور مهدي بازرگان به همراه وزير خارجه دكتر ابراهيم يزدي و شهيد مصطفي چمران (وزير دفاع ) جهت شركت در جشن انقلاب الجزاير سفري به الجزيره داشتند كه در اين سفر با برژنيسكي ملاقات كردند .
برژنيسكي در خصوص اين ديدار چنين مي گويد :
« يك هفته بعد از سفر شاه به آمريكا در اول اكتبر 1980 من در راس هياتي براي شركت در جشن بيست و پنجمين سالگرد انقلاب الجزاير به الجزيره رفتم . ضمن اين مراسم مهدي بازرگان نخست وزير وقت ايران خواستار ملاقات با من شد. من موافقت كردم و ما در اتاق او در هتل با يكديگر ديدار كرديم . بازرگان را وزير امور خارجه اش ابراهيم يزدي و وزير دفاعش مصطفي چمران همراهي مي كردند... من از انگيزه تقاضاي بازرگان مبني بر انجام مذاكره با من اطلاع نداشتم ولي چنانچه از مذاكره امتناع كرده بودم تندروهاي ايران دليل بيشتري در مورد دشمني آمريكا به دست مي آوردند و دولت آمريكا متهم به جلوگيري از روابط ميان دو كشور مي شد ... »
اما دكتر ابراهيم يزدي در خصوص اين ملاقات نظر ديگري دارد و چنين مي گويد :
« اين حقيقت كه برژنيسكي به اتاق بازرگان در هتل آمد دليل مهمي مبني بر اين است كه مشاور امنيت ملي آمريكا مبتكر آن جلسه بوده است » .
انتشار خبر اين ملاقات با آمريكاييان موجي از مخالفت ها را بر عليه دولت موقت و آمريكا برانگيخت و در واقع نقش تير خلاص را بر پيكره دولت موقت بازي نمود.
جميز بيل در خصوص واكنش مردم ايران به اين ديدار چنين مي گويد :
« ... در حدود 2 ميليون نفر تظاهركننده خشمگين شعار « مرگ بر آمريكا » سردادند و به سخنراني هاي آتشين در تقبيح آمريكا به دليل پناه دادن به شاه جنايتكار گوش دادند. آن شب تلويزيون ملي ايران تصاويري از برژنيسكي را در حالي كه به هيات ايراني دست مي داد نشان مي داد.
ايرانيان اين فيلم را مدركي دال بر تباني دولت بازرگان با آمريكا تعبير كردند. آمريكايي كه به تازگي شاه را پناه داده بود شاهي كه مسئول تمامي مشكلات آنها بود ... »
ازجمله ديگر اقدامات آمريكاييان كه خشم مردم ايران را بيشتر برانگيخت قطعنامه 27 ارديهبتش 1358 سناي آمريكا بود . اين قطعنامه نگراني دولت آمريكا را از عملكرد دادگاه هاي انقلاب به خصوص بعد از اعلام حكم اعدام شاه سابق و برخي اعضاي خانواده او اعلام كرده بود. در پي اين قطعنامه مجددا موجي از مخالفت ها در سراسر ايران به وجود آمد و مردم دست به راهپيمايي هاي گسترده در محكوميت اين قطعنامه زدند . (7 )
حضرت امام خميني در مورخه 1358 8 10 به مناسبت نزديك شدن به روز 13 آبان كه در تاريخ ايران در آن مقطع دو حادثه سرنوشت ساز روي داده بود (13 آبان 1343 تبعيد امام و 13 آبان 1357 كشتار دانش آموزان و دانشجويان ) پيامي صادر فرمودند كه در قسمتي از اين پيام چنين آمده بود :
« .... بر دانش آموزان دانشگاهيان و محصلين علوم دينيه است كه با قدرت تمام حملات خود را عليه آمريكا و اسراييل گسترش داده و آمريكا را وادار به استرداد اين شاه مخلوع جنايتكار نمايند و اين توطئه بزرگ را بار ديگر شديدا محكوم كنند. بر دانش آموزان دانشگاهيان و محصلين علوم دينيه است كه با تمام نيرو وحدت خويش را حفظ و از انقلاب اسلامي خود طرفداري نمايند و بر ملت است كه از اين دو جناح عزيز با تمام قدرت پشتيباني كنند ... »
اين پيام امام دانشجويان مسلمان پيرو خط امام را كه در فكر تلافي رفتارهاي خصومت آميز آمريكا بودند بر آن داشت تا در تصميم خود براي اشغال لانه جاسوسي مصمم تر شوند و در اين زمينه نيز با حجت الاسلام موسوي خوئيني ها به مشورت مي پردازند .
دانشجويان تصميم خود را مي گيرند و طبق قرار برنامه تسخير لانه جاسوسي در روز 13 آبان گرفته مي شود عناصر اصلي دخيل در اين كار آقايان دكتر رضا سيف الهي محمدابراهيم اصغرزاده منصور باطني و محسن ميردامادي و حبيب الله بي طرف بودند كه به ترتيب تعدادي ديگر از دانشجويان مانند عباس عبدي محمد هاشمي معصومه ابتكار و ... به آنها اضافه مي شوند .
در روز 13 آبان 1358 جمعيتي در حدود 400 نفر از دانشجويان با راهنمايي عناصر اصلي كه هدايت تظاهرات را بر عهده داشتند در خيابان آيت الله طالقاني شروع به حركت به سمت سفارت آمريكا مي كنند زماني كه به جلوي لانه جاسوسي مي رسند شعارهاي ضد آمريكايي تندتر و بيشتر مي شود تعدادي از دانشجويان با برنامه قبلي با قيچي هاي آهن بر آمده بودند دست به كار مي شوند و دروازه سفارت را با استفاده از آن قيچي ها باز مي كنند و تعدادي نيز از ديوار سفارت بالا رفته و خود را به آن طرف مي رسانند آمريكاييان وحشت زده شروع به شليك گاز اشك آور و تيرهوايي مي كند و درگيري شروع مي شود اما دانشجويان خشمگين از ظلم و جنايت آمريكا لانه را به تصرف خود در مي آورند و پارچه بسيار بزرگي كه روي آن نوشته شده بود « خميني مي رزمد كارتر مي لرزد » جلوي درب سفارت نصب كردند .
نخستين واكنش ها در قبال تسخير لانه جاسوسي كاملا ترديدآميز بود و سايه اي از ابهام و سوال در جامعه ايجاد شده بود كسي نمي دانست كه اين حركت را بايد تاييد كرد يا نفي نمود اين حركت از سوي كدام طيف از دانشجويان واقع شده و مورد حمايت كدام يك از گروه هاي سياسي مي باشند .
آيت الله مهدوي كني در اين خصوص در خاطرات خود چنين نقل مي كنند : « .... وقتي شنيديم كه به سفارت آمريكا حمله كردند براي ما خيلي غيرمترقبه بود و تعجب كرديم چه شده كه اين ماجرا پيش آمده اجمالا يادم است كه آقاي بهشتي و مهندس بازرگان به من زنگ زدند كه آقا شما چرا نشسته ايد كجا هستيد نيروهاي انتظامي كجا است كميته ها كجا هستند دانشجويان به سفارت ريخته و آنجا را تصرف كرده اند و آمريكايي ها را به گروگان گرفته اند آنها خيلي ناراحت بودند به خصوص نخست وزير دولت موقت آقاي مهندس بازرگان ... من همان موقع به مرحوم حاج احمد آقا زنگ زدم . يادم مي آيد شب آن روزي بود كه به سفارت ريخته بودند زنگ زدم و پرسيدم جريان چيست مرحوم حاج احمد آقا اول مي خنديدند و پاسخ نمي دادند من گفتم آخر چه شده شما اطلاع داريد ايشان مي خنديد بالاخره بعد از اصرار گفتند; امام راضي هستند شما هم با آنها كاري نداشته باشيد ... » . يا آيت الله هاشمي رفسنجاني نيز در خاطرات خود چنين مي گويند : « .... در 13 آبان 1358 من و آيت الله خامنه اي در مكه بوديم كه خبر تصرف سفارت آمريكا را شب هنگام در پشت بام محل اقامتمان هنگامي كه آماده خواب مي شديم از راديو شنيديم تعجب كرديم زيرا انتظار چنين حادثه اي را نداشتيم سياستمان اين نبود ... »
در كوتاه ترين زمان ممكن تصرف سفارت آمريكا توسط جواناني كه خود را » دانشجويان پيرو خط امام مي ناميدند به مهم ترين خبر ايران و جهان تبديل شد و در حالي كه در آمريكا و برخي از كشورهاي ديگر اين اقدام را محكوم مي كردند در ايران به استثناي اعضاي دولت موقت كه مخالف اين حركت بودند اغلب گروه هاي سياسي به تاييد و تمجيد از اين حركت پرداختند به خصوص بعد از تاييد امام .
گروه هاي بسياري از مردم عادي نيز در جمع دانشجويان حاضر شده و به حفاظت و نگهباني در اطراف جاسوس خانه مي پرداختند. امام خميني (ره ) نيز در تاييد حركت دانشجويان فرمودند « ... امروز در ايران باز انقلاب است انقلابي بزرگتر از انقلاب اول .... » با سخنان امام موج عظيمي از تظاهرات ها در حمايت از اين حركت در سراسر كشور و حتي خارج از كشور شروع شد و در بعضي كشورها مانند پاكستان به سفارت و كنسول گري هاي آمريكا در آن كشور حمله شد اعلام حمايت امام تكليف همه را روشن كرد و موافقان را پرشورتر و مخالفان را به سكوت واداشت . با گذشت اندك زماني گروههايي كه در ابتدا غافلگير شده بودند روش هاي جديدي را براي موضع گيري در برابر اشغال لانه جاسوسي سازمان دادند. برخي از آنها مانند سازمان منافقين كوشيدند بر موج سوار شوند. يكي از روش هاي آنان براي خروج از انفعال و دنباله روي و بازگشت به موقعيت پيشتازي در ذهن اعضا و هواداران خود اين بود كه دست به اقدامي براي هم عرض شدن با دانشجويان خط امام بزنند و لذا يك روز پس از تسخير لانه جاسوسي هواداران منافقين نيز طبق دستورالعمل سازماني در تبريز و شيراز به كنسولگري هاي آمريكا حمله كردند و آنجا را تصرف نمودند اما در مقايسه با حركت دانشجويان مسلمان فايده اي نداشت زيرا ماهيت واقعي آنها براي مردم فاش شده بود. لذا حركت آنها نتيجه اي در بر نداشت و سران منافقين نتوانستند موج سواري كنند .
در ميان كشورهاي جهان نيز ويتنام كره شمالي و كوبا از اين حركت حمايت كردند و بعضي كشورها مانند سوريه لبنان و الجزاير موضع بي طرفي اتخاذ كردند .
در روز 14 آبان آمريكايي ها كميته ويژه هماهنگي براي رسيدگي به اشغال سفارت را تشكيل دادند و به پيشنهاد برژنيسكي كارتر تصميم گرفت دو نماينده براي مذاكره با حضرت امام به ايران اعزام كند; رمزي كلارك دادستان پيشين آمريكا و ويليام ميلر از كاركنان وزارت امور خارجه آمريكا عازم تهران شدند اما به محض شنيدن اين خبر در روز 58 8 16 پيامي خطاب به مسئولان دولتي و شوراي انقلاب صادر نمودند به اين مضمون كه : « ... ملاقات با من به هيچ وجه براي نمايندگان ويژه ممكن نيست و علاوه بر آن اعضاي شوراي انقلاب و مقامات مسئول حق ملاقات با آنها را ندارند... » و در ادامه گفتند تنها در صورتي كه آمريكا شاه را به ملت ايران تحويل دهد راه مذاكره در موضوع بعضي از روابطي كه به نفع ملت است باز مي باشد.
اين پيام امام در جهان و رسانه هاي گروهي بازتاب گسترده اي داشت و آمريكايي ها را از دست يافتن به نتيجه در كوتاه مدت نااميد ساخت . و به دنبال اين پيام فرستادگان آمريكا در استانبول توقف كرده و به آمريكا باز گشتند .
بايد گفت در تفكر امام خميني (ره ) و به پيروي از آن در نظر دانشجويان مسلمان پيرو خط امام مبارزه با سلطه خارجي نيز به اندازه مبارزه با استبداد داخلي داراي اهميت بود و مكمل انقلاب اول بود لذا دانشجويان به عنوان يك گروه پيشگام حركتي را آغاز كردند كه هدف و نتيجه آن كمتر كردن تعارضات در جامعه و تقويت انديشه « خط امام » بود. استعفاي دولت موقت و پذيرش آن توسط حضرت امام بلافاصله پس از تسخير لانه جاسوسي گام ديگري براي ترقي انديشه خط امام بود. بر خلاف تصور و نظر عده اي از مورخين داخلي و خارجي استعفاي بازرگان واكنش به تسخير سفارت آمريكا نبود بلكه كار دولت و انديشه جناحي آن به جايي رسيده بود كه در فضاي انقلابي و راديكال آن روز ايران به ويژه در ساختار رسمي سياسي نمي توانست بيش از اين تداوم داشته باشد زيرا تعارض و تقابل ديدگاه هاي بازرگان و همفكرانش با ديدگاه هاي نيروهاي انقلابي و خط امامي دامنه وسيعتري به خود گرفته بود و بر همگان روشن بود كه نيروي غالب اين ميدان نيروهاي انقلابي و طرفداران انديشه هاي امام خواهد بود. تنها ارتباط استعفاي بازرگان با تسخير لانه اين بود كه آن استعفا را تسريع كرد.
طيف سياسي ليبرال مخالف تسخير سفارت و ادامه گروگان گيري بودند از جمله ابوالحسن بني صدر تلاش مي كرد كه ابتكار عمل را از دست دانشجويان خارج كند و به كنترل دولت در آورد. صادق قطب زاده كه حالا ديگر وزير امور خارجه شده بود نيز نظري مشابه نظر بني صدر داشت كه البته امام خميني آن نظرات را رد مي كرد. در مقابل نيروهاي خط امام (ره ) از اقدام دانشجويان حمايت مي كردند در چندين بار نيز با دانشجويان و گروگان ها ديدار و گفتگو كردند .
دولت ايالت متحده از راه ها و شيوه هاي مختلف سعي داشت كه دولت ايران را وادار به آزادي گروگان ها نمايد. تبليغات گسترده تحريم اقتصادي و سياسي از آن جمله بودند زماني كه اين اقدامات نتيجه بخش نشد سعي نمودند كه از طريق يك عمليات نظامي با نام رمز « چنگال عقاب » صورت گرفت گروگان ها را از ساختمان سفارت در تهران آزاد كنند كه اين عمليات (با امدادهاي غيبي ) در صحراي طبس ناكام ماند . بعد از ناكام ماندن عمليات نجات كه آخرين اقدام آمريكا در حال بحران به نظر مي رسيد باشد ايالات متحده در روزهاي بعد اقدام ديگري انجام نداد با مرگ محمدرضا پهلوي در مرداد 59 نيز هر چند كه علت اصلي پيدايش بحران گروگان گيري از ميان برداشته شد اما اين مساله نيز عملا هيچ كمكي به حل بحران نكرد. در ايران با شروع به كار رسمي مجلس شوراي اسلامي و انتخاب رييس مجلس نخست وزير و اعضاي كابينه روند حل بحران در مسيري ديگر افتاد و حضرت امام حل اين بحران را به مجلس شوراي اسلامي واگذار نمودند كه در نهايت با ميانجيگري دولت الجزاير اين رويداد مهم حل وفصل گشت (البته نحوه حل و فصل اين رويداد مهم در اين مدخل نمي گنجد لذا به آن پرداخته نشد.)
در پايان ذكر برخي از پيامدهاي عمده تسخير لانه جاسوسي را به اختصار بيان مي كنيم :
.1 استعفاي دولت موقت و انتقال قدرت به نيروهاي انقلابي
.2 كمك به وحدت و همگرايي نيروهاي انقلابي و تثبيت نظام جمهوري اسلامي
.3 تحقير دولت آمريكا و نشان دادن محدوديت قدرت آن و شكست كارتر
.4 تيرگي و در نهايت قطع روابط ميان دو كشور
.5 انفعال گروهك هاي ضدانقلابي مانند سازمان مجاهدين خلق (منافقين ) توده اي ها و ... كه مدعي مبارزه با امپرياليسم بودند .
.6 افشاي ماهيت بعضي از عناصر به دنبال انتشار اسناد لانه جاسوسي مانند ابوالحسن بني صدر صادق قطب زاده عباس امير انتظام و ...
هوشنگ سیحون