هنجار و ارزش های اجتماعی

هنجار و ارزش های اجتماعی

هنجارهای اجتماعی ،رفتارهای معینی هستند که بر اساس ارزشهای اجتماعی قرار دارند.ارزشهای اجتماعی به تدریج بصورت هنجارهای اجتماعی در می آیند وبا رعایت کردن آنها جامعه انتظام پیدا می کند.هنجارهای اجتماعی شیوه های رفتاری معینی است که درگروه یا جامعه متداول است وفرد در جریان زندگی خود آن را می آموزد ،به کار می بندد ونیز انتظاردارد که دیگر افراد گروه یا جامعه آن را انجام دهند.مثلاً شیوه حرف زدن با افراد ،سلام کردن ،احترام کردن،دست دادن جزئی از قواعد و آدابی است که افراد از طریق تعلیم و تربیت فرا می گیرند و به کار می بندند و افراد دیگر را هم در اجرای این هنجارها تحت کنترل قرار می دهند.

اگر کسی هنجار جامعه یا گروه را رعایت نکند مورد سرزنش و حتی مجازات قرار می گیرد.مثلاً تعارف کردن یکی از هنجارهای جامعه ماست.همه وقتی می خواهیم از در کلاس خارج شویم یا اینکه به سالن غذاخوری برویم به هم تعارف می کنیم و در خروج از کلاس یا رفتن به سالن غذاخوری ،حق تقدم با بزرگتر است.اجرای این رسم اخلاقی رضایت ما را جلب می کند.رعایت کردن هنجار جامعه تنها ناشی از وجود پاداش یا مجازات نیست.ما در اجرای این هنجارها و قواعد نیاز به تذکر دیگران نداریم.این قواعد نزاکت جزئی از وجود ماست و به نحوی با آن آشنا هستیم و خود را موظف به اجرای آن می دانیم که به کار نبستن آنها در مواردی ما را دچار احساس گناه می کند.به عبارت دیگر افراد در صورت تخلف از هنجارهای گروهی خود را مجازات می کنند.

رعایت کردن هنجار اجتماعی یا سازگاری همنوائی با جامعه است.در بسیاری از موارد همنوایی بر اساس تمایل و خواست و دلبستگی فرد است و گاه بر اساس اجبار اجتماعی صورت می گیرد.افراد از همان آغاز کودکی و تشکیل شخصیت از طریق خانواده ،پدر و مادر ،خواهران،برادران بزرگتر،دوستان و خویشاوندان خود به تدریج هنجارهای اجتماعی را فرا می گیرند و آنرا جزئی از شخصیت خود می سازند و می آموزند آنچه را که هنجار اجتماعی است به کار بندند و آنچه را که خلاف هنجار اجتماعی است به کار نبندند.

پاره ای از مهمترین هنجارهای جامعه عبارتند از:

رسم اجتماعی:رفتارهایی اند که در آغاز برای رفع نیازهای اجتماعی انسان بوجود می آیند و بر اثر تکرار در طول زمان بتدریج به صورت ثابت در می آیند.

میثاق اجتماعی:رسمی است که بر اثر وضعیت خاصی بوسیله بخشی از افراد جامعه بر قرار می شود و با هم عهد و پیمان می بندند که در امر خاصی بطور متحد اقدام کنند.

تشریفات اجتماعی:مانند آداب پذیرایی از میهمانان در جشن های بزرگ.

شعائر اجتماعی:تشریفات اجتماعی خاصی که دارای قدمت و اهمیت زیادی است.

آداب اجتماعی:مانند آداب غذا خوردن که به منظور خوشایند دیگران انجام می گیرد.

شیوه های قومی:رسمی که در میان گروه خاصی از مردم که دارای فرهنگ یا خرده فرهنگ مشترکی اند وجود دارد.

قوانین اجتماعی:قوانینی که بر اساس آگاهی قبلی در مجلس قانون گذاری وضع می شوند و برای نقض آنها نیز مجازاتهایی پیش بینی شده است.

اخلاق اجتماعی:رسم اجتماعی که دارای اهمیت زیادی است و جامعه نقض آنرا زشت و ناپسند می داند.

مقررات اجتماعی:قوانین خاصی است که جامعه با آگاهی قبلی وضع می کند .این قوانین کلیت ندارد و به گروه خاصی مربوط می باشد،مانند قوانین راهنمایی و رانندگی.

تعارف كردن یكی از هنجارهای جامعه ماست. همه وقتی می خواهیم از در كلاس خارج شویم یا اینكه به سالن غذا خوری برویم، به هم تعارف می كنیم و در خروج از كلاس یا رفتن به سالن غذاخوری حق تقدم با بزرگتر است. اجرای این رسم اخلاقی رضایت ما را جلب می كند. ما در اجرای این هنجارها و قواعد نیازی به تذكر دیگران نداریم؛ این قواعد نزاكت، جزئی از وجود ماست.

ما اغلب از قواعد اجتماعی یا هنجارها پیروی می كنیم زیرا در نتیجه اجتماعی شدن، این كار برای ما به صورت عادت درآمده است. در واقع هنجارهای اجتماعی، رفتارهای معینی هستند كه براساس ارزش های اجتماعی قرار دارند. ارزش های اجتماعی به تدریج به صورت هنجارهای اجتماعی در می آیند و با رعایت كردن آنها جامعه انتظام می یابد. رعایت كردن هنجار جامعه تنها ناشی از وجود پاداش یا مجازات نیست، بلكه هنجار چیزهایی را مشخص می كند كه فرد مجاز به انجام آن است.

دكتر داور شیخاوندی آسیب شناس جامعه و عضو هیأت علمی دانشگاه در این خصوص می گوید: هنجار عبارتند از الگوهای رفتاری، كرداری، پنداری مورد قبول عامه یا بخشی از خرده فرهنگ ها یا گروه هایی كه دارای مشخصات معینی هستند و تعداد كثیری از افراد جامعه آن را رعایت می كنند.

وی می افزاید: هنگامی كه هنجارها عمومیت پیدا می كند تعداد كثیری از افراد جامعه آن را رعایت می كنند و بعد برحسب گروه ها و اقشار هنجارهای ویژه وجود دارد كه معرف مشاغل و ادیان و معرف هویت ها برحسب زبان یا برحسب سنت می تواند متفاوت باشند.

برگزاری یك جشن عروسی در بین اقوام مختلف متفاوت است. ممكن است در ظاهر یك جشن باشد ولی در اصل هر قوم آیین ها و آداب و عقاید خاص خودش را دارد. دكتر شیخاوندی می گوید: هنجارها معمولاً ثابت نیستند و در طول زمان تغییر و تحول می یابند. برخی از هنجارها پایداری شان بیشتر از انواع دیگر است. در واقع عده ای از هنجارها از زمان باستان به ما رسیده است به طور مثال نوروز اینچنین است حال آنكه خود عمل تغییر فاحشی نكرده است در حالی كه مراسم دید و بازدید متحول شده است و الزاماً افراد دیگر خود را به اجرای تشریفات نوروزی كه سابقاً وجود داشت، ملزم نمی كنند. پوشاك مردم با توجه به ارتباطات با خارج از كشور دائم در حال تغییر و تحول بوده است و نسبت به نوروز پایایی كمتری داشته است. دكتر شیخاوندی در این خصوص می گوید: پوشاك زنان و مردان در طول تاریخ متفاوت بوده و ثابت نمانده است. در جریان شهرنشینی به طور داوطلبانه از سوی مردم عوض شده است و بعضی لباس ها به طور ارشادی از طرف دولت تعیین شده است كه این امر خود نیز هنجارهایی را به وجود می آورد.

ما اغلب با اعتقاد آگاهانه از هنجارهای گوناگون پیروی می كنیم، رفتاری را كه هنجارها در بر می گیرند موجه است. همچنین ممكن است در زمان معینی از تاریخ به وجود آیند و در عین حال در زمانی دیگر از اهمیت و اعتبار آنها كاسته شود و به تدریج جای خود را به هنجار دیگری بدهد. دكتر شیخاوندی در این خصوص می گوید: در زندگی جمعی و فردی یكسری هنجارها به وجود می آیند و عده ای از هنجارها متروك می شوند. عده ای از هنجارها از شایست به بایست ها تبدیل می شوند و عده ای دیگر بر اثر بد عمل كردن نابایست می شوند كه این طیف همین طور ادامه می یابد.

وی می افزاید: با پیشرفت تكنولوژی و اختراعات هنجارهای جدید به وجود می آیند و در مواقع خاصی ضرورت ایجاب می كند بعضی از هنجارهای متروك جامعه، كاربرد پیدا كنند و در واقع برای حل مسائل جدید، هنجارهای جدید لازم می شوند و فرهنگ جدیدی به وجود می آید به طور مثال با ورود خانم ها به عرصه جامعه مشاغل جدید، هنجارهای جدید به وجود می آورند كه ادارات ملزم می شوند با ورود خانم ها یك سری هنجارهایی را در دستور كار خویش قرار دهند. این استاد خاطرنشان می سازد: بدون تغییر هنجارها، جامعه تغییر نمی كند. در واقع با ورود زنان به عرصه جامعه بینش آنها تغییر می یابد. در این میان هنگامی كه بینش زنان تغییر یافت پرورش افراد نیز متحول می شود كه این امر در بطن جامعه اثر دارد.

دكتر انور صمدی راد، جامعه شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی می گوید: هنجارها در جوامع مختلف متفاوت است و هر جامعه ای یكسری الگوهای رفتاری برای خودش دارد، در واقع هنجارهای اجتماعی شیوه های رفتاری معینی است كه در گروه یا جامعه متداول است.

گیدنز عنوان می كند: هنجار یك قاعده رفتاری است كه مشخص می كند مردم در شرایط معینی چگونه رفتاری باید داشته باشند.

انور صمدی راد می گوید: همه افراد به نوعی با هنجار جامعه شان آشنا می باشند و خود را موظف به اجرای آن می دانند و در صورت به كار نیستن آن دچار احساس گناه می شوند. وی می افزاید: در هر جامعه ای برای رعایت كردن و اجرای هنجارهای اجتماعی، قواعدی وجود دارد حال آنكه عده ای از افراد جامعه تعمداً قوانین را رعایت نمی كنند و ناسازگاری و ناایمنی در جامعه ایجاد می كنند در واقع این افراد یا ناآگاهانه دست به چنین عملی می زنند و یا اینكه توانایی انجام هنجار مربوط را ندارند به هر جهت اینها افراد هنجار شكن می باشند.

خیابانی را در نظر بگیرید، اتومبیل ها پشت چراغ قرمز ایستاده اند. عبور اتومبیل به هنگامی كه چراغ راهنمایی قرمز باشد ممنوع و امری نابهنجار است و جریمه دارد. هنجار این است كه اتومبیل ها یا افراد صبر كنند تا چراغ سبزشود و آنگاه از چهارراه بگذرند. حال اگر فردی هنگامی كه چراغ قرمز بود از خیابان رد شد با نگاه سرزنش آمیز عابران، مجازات می شود. در واقع علاوه بر جریمه پلیس به عنوان كیفر برای فرد خاطی، نگاه سرزنش آمیز مردم نیز مجازاتی برای طرف مقابل است.انور صمدی راد می گوید: هنجار در جامعه توسط وجدان جمعی تعیین می شود. وجدان جمعی براساس الیت یا منتخبان جامعه و فرزانگان تعیین می شود. اگر یك هنجاری اینچنین تعیین شود در آن آزاداندیشی دیده شده وجدان جمعی آن را می پذیرد.

هنگامی كه عده ای از افراد جامعه هنجارشكنی می كنند و برخلاف قواعد و نظامات جامعه رفتار می كنند، موفق به درونی كردن هنجارهای جامعه نمی شوند و با مجازات های مراجع روبه رو خواهند شد. حال این مجازات ها تا چه اندازه تأثیرگذار است؟

این استاد می گوید: من به عنوان یك جامعه شناس معتقدم در درازمدت یا در یك مدت مشخص با توجه به نتایج می توان هر كدام از رفتارها را ارزیابی كرد و نمی توان صرفاً به این بسنده كرد كه عده ای از قوه قهریه استفاده كنند و عده ای دیگر از نهی و منكر و شماری نیز معتقد به آموزش باشند